Manual de Creole -1ª Edição - 23 abr 08

91 Pages • 17,833 Words • PDF • 2.2 MB
Uploaded at 2021-09-24 07:26

This document was submitted by our user and they confirm that they have the consent to share it. Assuming that you are writer or own the copyright of this document, report to us by using this DMCA report button.


1

Manual de preparo de idiomas

CREOLE

BRASIL A SERVIÇO DA PAZ!

2

INTRODUÇÃO O Manual de Preparo de Idiomas – Creole - é uma gramática básica para falantes de língua portuguesa feita a partir de pesquisa, tradução e formatação de diversos sites da internet e também de material confeccionado pelos intérpretes de Francês dos 4º, 5º e 6º contingentes do Batalhão Brasileiro de Força de Paz no Haiti.. O método é composto por um livro dividido em 4 capítulos, abrangendo o nível básico, com textos e exercícios que se destinam à prática intensiva da capacidade de compreensão do conteúdo gramatical e aperfeiçoamento da pronúncia com base no Alfabeto Fonético Internacional (IPA).

O presente manual aborda estruturas do nível elementar e está programado para 90 120 horas de trabalho. Contém explicações sobre fonética, estruturas gramaticais e lexicais, seguidas de alguns exercícios de aplicação. No final deste manual, o aluno estará apto a exprimir, de forma simples, idéias em Creole, quer oralmente, quer por escrito, dominando as construções frásicas elementares do presente e do passado e usando adequadamente as funções da linguagem. O autor agradece a colaboração dos intérpretes de Francês dos 4º, 5º e 6º contingentes do Batalhão Brasileiro de Missão de Paz no Haiti, os quais apoiaram o desenvolvimento deste trabalho através de pesquisa, montagem, tradução de parte do material usado neste manual; essas atividades foram fundamentais e determinantes para a implementação e concretização deste projeto.

O AUTOR

3

ÍNDICE - BREVE HISTÓRIA DO CREOLE HAITIANO ……………………………….......…………….9 - Uso fora do Haiti ………...………………………………………………………………….10 - Gramática ………………………………………………………………………………...…11 - Léxico ………………………………………………………………………………………..11 - Sons e Ortografia …………………………………………………………………………...11 CAPÍTULO 1 - GRAMÁTICA - FIGURACẴO DOS FONEMAS ……………………………………………………………………………14

- Exemplos do léxico do Creole haitiano …………………………………………………....14 - Exercícios ...............................................................................................................................16 - O ALFABETO CREOLE .................................................................................................................17 - VOGAIS - as 7 vogais orais ……………………………………………………………………………..18 - as 4 vogais nasais …...…………………………………………………………………….…18 - as 3 semivogais ou semiconsoantes ...........………………………………………………....18 - CONSOANTES - as 17 consoantes orais .......……………………………………...…………………………..19 - as 3 consoantes nasais ..…………………………………………....…………………….….19 - NUMERAIS - Ordinais ………………………………………………………………....…………………..20 - Cardinais ...........……………………....…………………………………………………….21

4

- ARTIGOS - O Artigo Definido ………………………………………….....…………………………….22 - O Artigo Indefinido ………………………………………………………………...………23 - O Artigo Partitivo ……………………………………….………………………...………..25 - SUBSTANTIVOS - Substantivos derivados de marcas famosas …..…………………………………………..25 - PRONOMES - Pronomes Possessivos …………………………..………………………………………….26 - Pronome impessoal ……………………………..………………………………………….27 - Pronomes Compostos …………………………….………………….…………………….27 - Pronomes indefinidos ……………………………..………………….....………………….28 - Pronome relativo …………………………………..………………….….…………………28 - Pronomes Demonstrativos …………………………..……………………………..………28 - ADJETIVOS - O Adjetivo Demonstrativo ………………………….……………………………………...30 - O Adjetivo Indefinido ……………………………….…………….……………....……......30 - O Adjetivo Qualificativo .......................................................................................................31 - O COMPARATIVO - Comparativo de superioridade ………………………....………………………………….33 - Comparativo de inferioridade …………………………....………………………………..33 - Comparativo de igualdade ……………………………....…………………………………34 - Exercício .................................................................................................................................34 - O SUPERLATIVO - Superlativo relativo ………………………………………....……………………….……..35 - Superlativo absoluto ……………………………………….........………………………….36 5

- ADVÉRBIOS - Advérbios Especiais ..……………….……………………………………………………....36 - Advérbios de afirmação e dúvida ….…………………………………………………....…37 - Advérbios de lugar ……….…………………………………………………………....……37 - Advérbios de modo ……….……………………………………………………………...…38 - Advérbios de quantidade .……………………………………………………………….....38 - Advérbios de interrogação …………………………………………………………….......39 - PREPOSIÇÕES - Preposições de Tempo …..……………………………………………………………..…. 40 - Preposições de Lugar ………………………………………………………………………41 - Preposições de Modo/Causa ...………………………………………………………….….41 - CONJUNÇÕES COORDENADAS ................................................................................................42 - CONJUNÇÕES SUBORDINADAS ...............................................................................................42 - INTERJEIÇÕES ..............................................................................................................................43 - DIMINUTIVO ..................................................................................................................................44 - VERBOS - Conjugação verbal ....………………………………………………………………………45 - Tipos de orações (verbo ser, estar, ficar) ....……………………………………………….47 - Orações transitivas ....………………………………………………………………………48 - Orações Transitivas/Intransitivas..………………………………………………….……..48 - Orações relativas ....………………………………………………………………………...48 - Subordinação temporal ...………………………………………………………………….48 - Negativa ........………………………………………………………………………………..49 - Perguntas ……………………………………………………………………………………49 - Palavras Interrogativas ……………………………………………………………….……49 6

- Conectivos ..............................................................................................................................50 - Outros verbos importantes (Ter, Existir, Saber, Ser capaz de) ……..........…………......50 - Marcadores de tempo ……...................…………………………………………….......…..50 - Passado simples ou passado perfeito ..……………………………..……………...............52 - Passado progressivo ………………………………………………...……………...........…52 - Presente progressivo ……………………………...……………………………..............…53 - Futuro próximo ou definido …………………………………………………….................53 - Futuro .………………………………………………………………………........................53 - Exercício .................................................................................................................................53 - CONTRAÇÕES .................................................................................................................................55 - Exercício .................................................................................................................................55 CAPÍTULO 3 - VOCABULÁRIO - DIZENDO AS HORAS ....................................................................................................................58 - DIAS DA SEMANA .........................................................................................................................58 - DIAS DO MÊS ...................................................................................................................................59 - CORES ...............................................................................................................................................59 - O CORPO HUMANO .......................................................................................................................60 - FAMÍLIA ...........................................................................................................................................62 - TÍTULO OFICIAL ...........................................................................................................................63 - VOCABULÁRIO USUAL.................................................................................................................63 - Conteúdo lexical do texto ......................................................................................................63 CAPÍTULO 4 - DIÁLOGOS - Conhecendo alguém (1, 2, 3) ........

7

- Na escola ................................................................................................................................68 - Conversando com uma vendedora ......................................................................................68 - Consulta médica ....................................................................................................................69 - Informações sobre a temperatura ........................................................................................70 - No táxi .....................................................................................................................................70 - No hotel ...................................................................................................................................71 - Na alfândega ...........................................................................................................................72 - No restaurante.........................................................................................................................72 - No telefone ..............................................................................................................................73 - No guichê do aeroporto .........................................................................................................74 - FRASES IMPORTANTES PARA O USO DIÁRIO - Comandos usados na abordargem .......................................................................................75 - Cortesia ..................................................................................................................................76 - Frases básicas e expressões ...................................................................................................78 - Exército /armas .......................................................................................................................82 - Perguntas .................................................................................................................................83 - FOLHAS DE RESPOSTAS DOS EXERCÍCIOS ..........................................................................86

8

1. BREVE HISTÓRIA DO CREOLE HAITIANO O Creole haitiano é um dos dois idiomas oficiais do Haiti, sendo Francês a segunda língua. Freqüentemente chamado Creole (kreyòl ayisyen), é falado por aproximadamente 8.5 milhões de pessoas, quase a população inteira do país. Foi criado com base principalmente no Francês e alguns idiomas africanos Ocidentais (principalmente o Wolof, e alguns idiomas de Gbe, inclusive Fon e Ewe/Anlo-Ewe). Também contém algumas influências de Taíno, português e espanhol. O idioma tem dois dialetos distintos: Fablas e Plateau. Devido ao empenho de Félix Morisseau-Leroy, desde 1961 o Creole haitiano foi reconhecido como um idioma oficial junto com o Francês, que havia sido o idioma literário exclusivo do país desde a sua independência em 1804, e esta condição foi apoiada pela constituição do país de 1987. Seu uso em literatura é pequeno, porém crescente, sendo o escritor Morisseau um dos primeiros e mais significantes exemplos. Muitos pedagogos, escritores e ativistas enfatizaram o orgulho que tinham do idioma e tem preparado todo o material escrito para a alfabetização em Creole desde os anos oitenta. Hoje existem vários jornais, programas de rádio e televisão em Creole.

9

1) Uso fora do Haiti O Creole haitiano é amplamente usado entre haitianos que se mudaram para outros países, particularmente para os Estados Unidos, Canadá e alguns dos centros mais populosos que incluem Montreal e Québec onde o Francês é o idioma oficial, e partes das cidades de New York, Boston e Sul da Flórida (Miami, Fort Lauderdale e Palm Beach). Vários anúncios do serviço público, comunicações das escolas dirigidas aos pais e outros materiais são produzidos neste idioma pelas agências do governo. O município de Miami-Dade na Flórida envia documentos de comunicações em Creole haitiano, além de Inglês e Espanhol. Também são observados anúncios em Creole no sistema de metrô de Boston.A HTN, canal de televisão com base em Miami, é a única rede de televisão na América Norte em Creole. A área de Miami também apresenta meia dúzia de estações de rádio que transmitem no idioma Haiti. Há atualmente controvérsia sobre se Creole deveria ser ensinado dentro das escolas públicas do Município Miami-Dade. Muitos argumentam que o Creole é um idioma de camponês e que não é importante; outros, por outro lado, afirmam que é fundamental as crianças conhecerem sua língua nativa.

10

2) Gramática A gramática do Creole haitiano difere muito do Francês e se flexiona de maneira muito mais simples: por exemplo, os verbos não são flexionados para tempo ou pessoa, e não há nenhum gênero gramatical—significando que não são flexionados os adjetivos e artigos de acordo com o substantivo. É utilizado o sistema SVO para a ordem das palavras, entretanto, as variações nos verbos e adjetivos são minuciosas se comparadas às regras complexas empregadas em Francês. Muitas características gramaticais, particularmente pluralização de substantivos e indicação de posse, são indicadas juntando-se certos sufixos (posposição) como yo para a palavra principal. Tem sido debatido, já alguns anos, o que deveria ser usado para conectar os sufixos à palavra. As alternativas mais populares são: um travessão, um apóstrofo ou um espaço. Torna-se mais complicado quando o “próprio sufixo" é encurtado, formando uma só letra (como m ou w). 3) Léxico A maior parte do léxico é derivado do Francês, com mudanças significantes em pronúncia e morfologia. O artigo definido do Francês foi, de maneira abrangente, retido como parte do substantivo. Por exemplo, o artigo definido Francês la de em la lune (“uma lua") foi incorporado ao substantivo lua do Creole: lalin. 4) Sons e Ortografia A ortografia do Creole tem quatro princípios fundamentais: 1. Um sinal para cada som. 2. O mesmo sinal para o mesmo som. 3. Nenhuma letra sofre modificação. 4. Cada letra tem sua própria função. Existem sete vogais no Creole haitiano enquanto o Francês padrão possue 12. Isto acontece principalmente devido à perda de vogal arredondada posterior. Em Creole, estes fonemas franceses são fundidos normalmente com seu homônimo não arredondado. Conseqüentemente, / y / torna-se / i / e / ø / torna-se / e /. Por ser relativamente recente, a ortografia do Creole haitiano é principalmente fonêmica, e é semelhante ao Alfabeto Fonético Internacional (IPA). As principais diferenças são: j = /ʒ/, y = / j /, è = /ɛ/, ou = / u /. A nasalização é indicada por um “n”. O Creole como toda língua falada, se pronuncia por meio de SONS. Diferentemente do Francês, no Creole haitiano tudo o que se escreve se pronuncia, ou seja, tudo o que se escreve está em correspondência ao som. Entretanto o Creole faz economia de algumas letras que podem ser dispensadas e rejeitadas como sendo “inúteis”. Exemplo: Tête (cabeça) escreve-se “tèt” Tapis (tapete) escreve-se “tapi” 11

Botte (bota) escreve-se “bòt” Banc (banco) escreve-se “ban” Chanter (cantar) escreve-se “chante”

12

13

2. FIGURACẴO DOS FONEMAS

Fonemas são as menores unidades sonoras da fala. Na língua escrita, os fonemas são representados por signos ou sinais gráficos chamados grafemas ou letras. O conjunto das letras se denomina “alfabeto”. É importante não confundir grafema (letra) com fonema. O fonema é o som e o grafema (letra) é o sinal gráfico que representa o som. 1) Exemplos do léxico do Creole haitiano: Creole

IPA*

Origem

Bagay

/ bagaj /

(?)Fr. Bagage," bagagem"

Bannann

/ bãnãn /

Fr. Banane," banana"

Bekàn

/ bekan /

Fr. Bécane /bekan/

Bondye

/bõdje/

Fr. Bon Dieu /bõdjø/

Dèyè

/dɛjɛ/

Fr. Derrière /dɛʁjɛʁ/

Diri

/diri/

Fr. Du riz /dyʁi/

Fig

/fig/

Fr. Figue

Kay

/kaj/

(?)Fr. Cahutte /kayt/

Kiyèz, tchòk, poban

/kijɛz, tʃɔk, pobã/ (*)

Kle

/kle/

Fr. Clé /kle/, "key"

Kle kola

/kle kola/

Fr. Clé /kle/, "key" + eng. "cola"

Konnflek

/kõnflek/

(?)En. "corn flakes"

Kawoutchou

/kawutʃu/

Fr. Caoutchouc, "rubber"

Lalin

/lalin/

Fr. La lune /lalyn/

Makak

/makak/

Fr. Macaque /makak/

Makomè

/makomɛ/

Fr. Ma co-mère, comère (#)

Matant

/matãt/

Fr. Ma tante, "minha tia"

Moun

/mun/

Bantu mountu-

Mwen

/mouin/

Fr. Moi, "mwen meme"

Nimewo

/nimewo/

Fr. Numéro /nymeʁo/

Ozetazini

/ozetazini/

Fr. Aux états-unis /ozetazyni/

Piman

/pimã/

Fr. Piment

Pann

/pãn/

Fr. Pendre

14

Pwa

/pwa/

Fr. Pois /pwa/, eng "peas"

Chenèt

/ʃenɛt/ (^)

Tonton

/tõtõ/

Fr. Oncle

Vwazen

/vwazɛ̃/

Fr. Voisin /vwazɛ̃/

Zwazo

/zwazo/

Fr. Les oiseaux /lezwazo/

Zye

/zje/

Fr. Les yeux /lezjø/

IPA* Alfabeto Fonético Internacional (*) Uma banana que é pequena e encorpada, não um tipo comum ou convencional; regionalmente chamada "Hog banana ou Sugar banana” em inglês. (#) A relação compartilhada entre a mãe e madrinha de uma criança. (^) A abertura entre os dois dentes da frente de uma pessoa. Leia a frase e substitua a palavra com a correspondente em Creole: Ou kapab bay Você – ou, Pode – kapab Dar – bay A palavra bay (dar) muda a forma quando usada com um pronome (uma exceção para a maioria das palavras em Creole). Quando se usa li (ele ou ela), ou e yo, bay torna-se ba quando usado antes de pronomes. É importante entender que a pronuncia também muda, pois o som do y não existe por ele ter sido extraído da palavra. Quando bay é usado no sentido de entregar (ao invés de dar) com li sendo o objeto, ele não muda. Ex: Ki kote pou mwen bay li – Onde eu o entrego (dar) Ou kapab bay youn – você pode dar um Ou kapab ba li youn – voce pode dar um a ele Bay torna-se ban quando usado antes dos pronomes mwen e nou. Outra vez, note a mudança na pronuncia. O som an em creole é nasalizado semelhante a bando em português. Estas regras não serão usadas quando bay vier antes de pronome. Bay mwen bagay la torna-se Ban mwen bagay la (de-me o objeto) Mwen bay bagay la permanece da mesma forma (eu dou o objeto) Nota: a palavra kapab pode vir na forma contrata ka ou kab. Em caso de haver dúvida, kapab será sempre entendido da seguinte forma: Ou kapab bay pode ser Ou ka bay; com a palavra bay começa com a letra b você não diria kab. 15

Exercício: 1- Escreva em Creole as palavras abaixo: A coisa

______________

Sim

______________

Pouco, pequeno ______________

Não

______________

Pessoa

______________

Página ______________



______________

Pode

______________

2- Escreva as frases abaixo usando a forma correta do verbo “dar” Dê-lhe ____________________________ Eles dão ___________________________ Ela dá

___________________________

Dê-lhes ____________________________ Dê-nos ____________________________ Eles dão a você ______________________

3 - Associe as palavras correspondentes abaixo:

a) Pouco b) Pagina c) Alguém d) Pode e) A coisa f) Nós g) Ela h) Sim i) Não j) Para

( ( ( ( ( ( ( ( ( (

) Bagay la ) Kapab ) Nou ) Wi ) Paj ) Pa ) Li ) Pou ) Piti )Yon poun

16

3. O ALFABETO CREOLE Quando se fala, não se pronunciam letras, mas se pronunciam SONS. O Creole haitiano tem 34 sons: 7 vogais orais, 4 vogais nasais, 3 semivogais ou semi consoantes, 17 consoantes orais e 3 consoantes nasais. Cada som tem somente uma transcrição fonética. Letra A Na B Ch D E En È F G I J K L M N O Ò On Ou P R S T V W Y Z

Nome Ah Ah-en Bee See-ahsh Dee Ay Ay en Ay grav Ehf Gay Ee Zhee Ka Ell Em En O Ograv Owen Oo Pee Ah-wah Ess Tah Va Doob va Eep-seelon Zed

17

som A Ong (não pronucie o g) B Ch D Ay Ang não pronucie o g) E F G I Zh K L M N O Aw O Ou P N/a S T V W Y, ee y Z

4. VOGAIS Dominar os sons das vogais é a chave para se aprender uma língua. Quanto mais natural o som for produzido, mais fácil se tornarão a compreensão, a fala e a escrita do Creole. As vogais do Creole mostram freqüentemente a influência do Francês. Falantes fluentes em Francês pronunciam algumas vogais diferentemente daqueles que só falam Creole. Existem onze vogais e três semivogais no Creole haitiano. As listas abaixo contêm uma descrição fonêmica e exemplos em creole, francês e português. Na recente padronização de ortografia do creole, foi feito grande esforço para fazer a correspondência de som-símbolo consistente para maior facilidade na aquisição de habilidades de alfabetização. Em outras palavras, cada som é representado pelo mesmo símbolo escrito (Ex: carta ou grupo de cartas). An, en, on, ou sempre funcionam como vogais únicas com um som cada. O acento grave (\) modifica o som do a, e e o (ex:. separa as vogais an, en, on, ou) 1) as 7 vogais orais Grafema A

Transcrição fonética

[a]

Creole Pat

Francês Patte

Português Pata

E

[e]

Tete

Sein

Seio

È

[ɛ ]

Bèt

Bête

Bicho

I

[i]

Piti

Petit

Pequeno

O

[o]

Moto

Moto

Moto



[ɔ]

Pờt

Porte

Porta

Ou

[u]

Boul

Ballon

Bola

Grafema An En

Transcricặo fonética [ã]

Creole Pantalon Men

Francês Pantalon Main

Português Calça Mão

On

[ɔ̃]

Kochon

Porc

Porco

Moun

Personne

Pessoa

2) as 4 vogais nasais

Oun

[ɛ̃]

[uɴ]

18

3) as 3 semivogais ou semiconsoantes Grafema W Y Ui

Transcrição fonética [w] [j] [y]

Creole Wanga Peny Uit

Francês Magie Peigne Huit

Português Magia Pente Oito

5. CONSOANTES Existem dezessete sons de consoantes no Creole haitiano. Para muitos dos sons descritos existem algumas variantes. As variantes comuns estão marcadas com asterisco (*). 4) as 17 consoantes orais Grafema B Ch D F G H J K L P R S T V Z Dj Tch

Transcriçặo fonética

[b] [ʃ] [d] [f] [g] [h]

[ʒ] [k]

[l] [p] [ʀ] [s]

[ʈ] [v] [z] [dʒ] [ ʈʃ ]

Creole Bon Chabon Danse Fanm Gen Hanch Janbon Kepi Lalin Pye Renmen Soup Tant Vờl Zèl Djờlè Tcheke

Francês Bon Charbon Danser Femme Il y a Hanche Jambon Képi Lune Pied Aimer Soupe Tante Vol Aile Vantard Vérifier

Português Bom Carvão Dançar Mulher Tem, há Anca Presunto Quepe Lua Pé Amar Sopa Tia Roubo Ala Fanfarão Verificar

Creole malè manm

Francês malheur ậme

Português infelicidade alma

penng

pingre

Avarento

5) as 3 consoantes nasais Grafema m n ng

Transcricặo fonética

[m] [ɴ] [ɳ]

19

* / n / em posição final freqüentemente nasaliza a vogal que o precede. * / r / em crioulo haitiano não é pronunciado em Português / r /. Antes de vogais arredondadas é pronunciado [w] e é escrito do segundo modo, por exemplo: “wouj”. Em outros casos é pronunciado como um velar [F]. * / æ / às vezes é pronunciado como o Francês / z /. * / h / só existe no Creole falado no sul do Haiti; ou então não é parte do sistema fonológico. 6. NUMERAIS Estamos contando Um Dois, Duas Três Quatro Cinco Seis Sete Oito Nove Dez Onze Doze Treze Quatorze Quinze Dezesseis Dezessete Dezoito Dezenove Vinte Vinte e um Vinte e dois Vinte e três Vinte e quatro Vinte e cinco Vinte e seis Vinte e sete Vinte e oito Vinte e nove Trinta Trinta e um Quarenta Quarenta e um Cinqüenta Cinqüenta e um

N-ap konte En De Twa Kat Senk Sis Sèt Uit Nèf Dis Onz Douz Trèz Katòz Kenz Sèz Disèt Dizuit Diznèf Ven Vente-en Ven-de Ven-twa Ven-kat Ven-senk Ven-sis Ven-sèt Vent-uit Vent-nèf Trant Trante-en Karant Karante-en Senkant Senkante-en

20

Nous comptons Um Deux Trois Quatre Cinq Six Sept Huit Neuf Dix Onze Douze Treize Quatorze Quinze Seize Dix-sept Dix-huit Dix-neuf Vingt Vingt et un Vingt-deux Vingt-trois Vingt-quatre Vingt-cinq Vingt-six Vingt-sept Vingt-huit Vingt-neuf Trente Trente et un Quarante Quarante et un Cinquante Cinquante et un

Sessenta Sessenta e um Setenta Setenta e um Setenta e dois Oitenta Noventa Cem Mil Milhão

Swasant Swasante-en Swasant-dis Swasant-onz Swasant-douz Katreven Katrevendis San Mil Milyon

Soixante Soixante et un Soixante-dix Soixante-onze Soixante-douze Quatre-vingt Quatre-vingt-dix Cent Mille Million

1) Para transformar um número cardinal em um número ordinal adicione “yèm". Obs: Uma exceção é a mudança do número um para primeiro. En(1) = Premye(1º) Numerais Cardinais Primeiro (a) Segundo (a) Terceiro (a) Quarto (a) Quinto (a) Sexto (a) Sétimo (a) Oitavo (a) Nono (a) Décimo (a) Undécimo Duo décimo, Décimo-segundo Vigésimo Vigésimo primeiro Vigésimo segundo Vigésimo terceiro Trigésimo Trigésimo primeiro Quadragésimo Qüinquagésimo Sexagésimo Setuagésimo Octogésimo Nonagésimo Nonagésimo primeiro Centésimo Centésimo primeiro Centésimo segundo Milésimo

Nonb pou plas Premye Dezyèm Twazyèm Katriyèm Senkyèm Sizyèm Setyèm Uityèm Nevyèm Dizyèm Onzyèm Douzyèm Ventyèm Vente-inyèm Vent-dezyèm Ventwazyèm Trantyèm Trante-inyèm Karantyèm Senkantyèm Swasantyèm Swasantdizyèm Katreventyèm Katreven-dizyèm Katreven-onzyèm Santyèm San-inyèm San-dezyèm Milyèm

21

Numéraux cardinaux Premier Deuxième Troisième Quatrième Cinquième Sixème Septième Huitième Neuvième Dixième Onzième Douzième Vingtième Vingt-et-unième Vingt-deuxième Vingt-troisème Trentième Trente-et-unième Quarantième Cinquantième Soixantième Soixante-dixième Quatre-vingtième Quatre-vingt-dixième Quatre-vingt-onzième Centième Cent-unième Cent-deuxième Millième

7. ARTIGOS 1) O Artigo Definido O artigo definido (o, a) se posiciona depois da palavra que ele determina. Ele não marca o gênero, marca somente o número. No Creole, existe um artigo plural ´yo´´ (eles, elas), entretanto, possue cinco artigos usados no singular, iguais a um eco, respondendo a uma música da língua. Esses artigos são: la, a, an, nan, lan. Artigo

La

A

Na

Nan

Lan

Segue as palavras terminadas

Exemplo creole

1-Bagay-la; 2-batay-la; 3tab-la; 4-chwèt-la; 5taptap-la; 6-pòt-la; 7-goudla; 8-sak-la; 9-règ-la; 10kòk-la; 11-kasav-la; 12-ròbla; 1-Ba-a; 2-diri-a; 3-ble-a; 4Pelas vogais a, i, e, à, o, ò, tè-a, 5-vodou-a; 6-Oto-a; 7ou. pò-a. 1-Pen-an; 2-salon-an; 3Pelas vogais nasais´´en´´, diven-an; 4-men-an; 5´´an´´, ´´on´´ kamyon-an; 6-ban-an; 7manman-an. 1-Kabann-nan; 2-jenn-nan; Pelas consoantes nasais n, 3-machann-nan; 4m, ng. zenglendeng-nan Pela semi-vogal ´´y´´ precedida da consoante 1-Peny-lan; 2-chany-lan. nasal. Pelas semivogais ´´w´´ ou ´´y´´ não precedidas da consoante nasal e as consoantes p, l, b, t, d, k, g, f, v.

Exemplo português 1-A coisa; 2-a batalha; 3-a tabela; 4-a coruja; 5-a caminhonete; 6-a porta; 7-a gourde; 8-o saco; 9-a regra; 10- o galo; o vestido. 1-a meia; 2-o arroz; 3-o trigo; 4-a terra; 5-o vodu; 6-o automóvel; 7-o porto. 1-O pão; 2-o salão; 3-o vinho; 4-a mão; 5-o caminhão; 6-o banco; 7-a mamãe. 1-A cama; o jovem; 3-a vendedora; 4-o zenglendeng. 1-O pente; 2-o engraxador.

2) O artigo definido (O) é la (singular) e yo (plural). O artigo definido é acrescentado ao que pode se chamar uma frase substantiva. Essa frase substantiva pode consistir em um único substantivo, um substantivo e seus adjetivos, um substantivo e uma frase que funcionam como um adjetivo, ou uma frase possessiva. 1) substantivo = lèt-la = a carta. 2) substantivo = adjetivo = lèt vye-um = a carta velha. 3) substantivo e frase = ke de lèt m ekri-um = a carta que eu escrevi. 4) frase possessiva = kay moun-um = a casa do homem. 3) Você deve ter notado que a frase não é sempre seguida por - la. O artigo definido muda ligeiramente no singular dependendo que letra o precede. a) depois de qualquer consoante exceto n ou m adicione - lèt de la 22

lèt = carta youn lèt = uma carta lèt la = a carta lèt yo = umas cartas b) após palavras terminadas em m, nm, nn, gn, ng ,la torna-se nan chanm = quarto youn chanm = um quarto chanm nan = o quarto chanm yo = os quartos c) após vogais la torna-se a ri = rua youn ri = uma rua ri a = a rua ri yo = as ruas d) após palavras terminadas em –n, la torna-se an chen = cachorro youn chen = um cachorro chen an = o cachorro chen yo = os cachorros Quando o substantivo previamente mencionado for utilizado, deve-se usar la. Ou pran ri a. = Você pega a rua. M pran ri la? = Eu pego a rua? 4) O Artigo Indefinido Os artigos indefinidos do Português (um, uma) se traduzem, em Creole, pelo determinante´´yon´´que não é nem masculino nem feminino já que o substantivo em Creole não tem gênero. ´´Yon´´ é sempre utilizado antes do nome. Ex: yon jou (um dia)- yon fanm (uma mulher). O artigo Francês ‘’des´´ (uns, umas) não tem correspondente em Creole. Nesta língua, há três possibilidades: a) Primeira possibilidade: Não se utiliza nenhuma palavra para expressar a vontade de passar uma informação vaga e incompleta. É um plural indefinido mesmo. Ex: Creole Francês Português M´gen liv J´ai des livres Eu tenho livros 23

b) Segunda possibilidade: Para expressar a vontade de indicar uma pequena quantidade indefinida de objetos, utiliza-se´kèk´´, de-twa´´ (Adjetivo indefinido em creole). Ex: Creole M´gen kèk liv

Francês J´ai quelques livres

Português Eu tenho alguns livros

c) Terceira possibilidade: Quando a intenção for indicar uma quantidade indefinida de objetos, utiliza-se ´´anpil´´, ´´yon chay´´, ´´yon kantite´´etc. Ex: Creole M´gen anpil liv

Francês J´ai beaucoup de livres

Português Eu tenho muitos livros

O artigo indefinido (um, uma) é yon ou youn e eles são utilizados antes do substantivo. Youn é usado com palavras monossílabas que terminam em oun. Caso contrário use yon. A versão para o plural (alguns) é kèk.

Exemplos... Yon chen Kèk chen Yon ri Kèk ri Youn moun Kèk moun

Um cachorro Alguns cachorros Uma rua Algumas ruas Um homen Alguns homens

3) O Artigo Partitivo O Creole não tem um equivalente ao artigo partitivo Francês. Existem duas possibilidades em Creole. a) Primeira possibilidade Ausência total de equivalente. Exemplo Português Estou bebendo água.

Creole M-ap bwè dlo.

Francês Je bois de l’eau.

b) Segunda possibilidade A vontade de transmiti uma precisão com locuções como ti gout, ti kras, ti moso, ti kras etc.

24

Exemplo Português Da-me um pouco d’aguá. Da-me um pouco de comida. Da-me um pouco de pão. Da-me um pouco de suco.

Creole Ban-m (Ban mwen) ti gout dlo. Ban-m (Ban mwen) ti kras manje. Ban-m (Ban mwen) ti moso pen. Ban-m (Ban mwen) ti tak kola.

Francês Donnez-moi un peu d’eau. Donnez-moi un peu de nourriture. Donnez-moi un peu de pain. Donnez-moi un peu de jus.

8. SUBSTANTIVOS Os substantivos no Creole haitiano, diferentemente daqueles em Francês, não são marcados em gênero e número. Em outras palavras, não existe distinção gramatical, como em le soleil ('o sol, masculino) vs. la lune (a lua, feminino), que ocorre no Francês. Também não existem plurais terminados em –s, entretanto, os substantivos nominais terminados em ez indicam o feminino: koutirèz (costureira) Os substantivos não variam para indicar uma mudança em número. Pelo contrario, o número é indicado por um artigo ou um número. Li gen youn sak. Ele tem uma mala (sacola). Li gen twa sak. (Ele tem 3 malas(sacolas) Suiv siy yo. (Siga os sinais) Plural Para formar o plural coloque o artigo plural yo após o substantivo. bèf = boi bèf yo = (os) bois 1) Substantivos derivados de marcas famosas. a) Muitas marcas famosas se tornaram substantivos comuns em Creole haitiano (como aconteceu, por exemplo, no português com “Bombril" e "Xerox”, por exemplo). • kòlgat (Colgate) — "creme dental" • jilèt (Gillette) — "lâmina de barbear" • pampèz (Pampers) — "fraldas" • kodak (Kodak) — "camera" • frejidaire (Frigidaire) - "refrigerador" • delco (Delco) - "bateria" • igloo (Igloo) - "isopor" • chiklèt (Chiclet) - "chiclete"

25

9. PRONOMES 1) Existe apenas uma forma de pronomes. Qualquer mudança é causada por ligação e não por caso. singular M / mwen W / ou L / li

1º 2º 3º

plural Nou Y / yo

2) Existem seis pronomes, um pronome para cada combinação de pessoa/número. Não há nenhuma diferença entre o direto ou indireto. Alguns são de origem francesa, outros não. Pessoa/número Creole

Forma abreviada

Francês

1/singular

Mwen

M

Je, me, moi

2/singular

Ou (*)

W

Tu, te, vous

3/singular

Li

L

Il, elle, on

1/plural

Nou

N

Nous

2/plural

Nou or vou (**)

3/plural

Yo

Vous Ils, elles, eux

Y

(*) às vezes ou é escrito como w. (* *) dependendo da situação. Quando o pronome preceder um verbo, será o sujeito. Quando seguir um verbo, é o objeto direto. Quando dois pronomes seguirem um verbo, o primeiro será o objeto indireto e o segundo será o objeto direto. Quando o pronome for colocado depois de um substantivo, será o adjetivo possessivo. Para o sujeito de um verbo, utiliza-se normalmente a forma abreviada. Para o sujeito de um adjetivo ou verbo de ligação, use a forma cheia. Para o objeto do verbo, coloque a forma cheia depois do verbo (com exceção de mwen que é às vezes abreviado) 2) Pronomes Possessivos O Creole, diferentemente do inglês, não usa letras para formar possessivos. Para expressar destaque, coloca-se o possuidor depois do artigo possuído. Isto é semelhante à construção francesa de chez moi ou chez lu que são “meu lugar" e “o lugar dele”, respectivamente. li de lajan -" " o dinheiro dele/dela” fanmi mwen or fanmi m - "minha família" kay yo - "a casa deles" ou "as casas deles" papa ou ou papa w - "seu pai" 26

chat Pyè - "o gato de Pierre" chèz Mari - "a cadeira de Marie" zanmi papa Jan - "o amigo do pai de Jean" papa vwazen zanmi nou -" o "pai do vizinho de nosso amigo kay Jan – “A casa de Jan.” chen moun nan – “O cachorro do homem” Pam Paou Pali (pal)

Meu Seus(este é o seu) Dele,seu, dela sua, neutro.

Panou

Nosso (este é o nosso)

Payo

Deles (este é o deles)

Se liv-mwen. = O meu livro. Se pam. = É meu. Se chen li. = É o cachorro dele. Se pali. = É dele. 3) Pronome impessoal Quando usamos pronome impessoal e neutro, não se referindo a uma pessoa, lugar ou coisa, utiliza-se o Li. Li fé lapli.

Está chovendo

4) Pronomes Compostos Para fazer construções como “eu mesmo”, utilize menm depois do pronome; mwen menm. Se eu mesmo, se você mesmo, etc. são usados após uma preposição. Deve-se usar tèt em vez de menm. Mwen menm, mwen pa kwe li. = Eu mesmo não acredito nisto. Mwen gen yon kado pou tèt mwen. = Eu tenho um presente para mim mesmo 5) Pronomes indefinidos Creole Anpil Tout Plizyè Kèk Enpe Ase Sèlman Okenn Nenpòt Pèsonn Chak

Português Muito Tudo, todo o mundo, Vários, muitos Alguns, alguns, Poucos Bastante Só Nenhum (um) Qualquer (um) Ninguém Cada (um)

27

Sèl Youn Anyen Okenn moun Nenpòt kimoun Youn moun Okenn bagay Okenn moun

Único Um Nada Ninguém Qualquer um Alguém Nada Ninguém

6) Pronome relativo O pronome relativo (quem, o qual, que) é ki. 7) Pronomes Demonstrativos Para usar o pronome demonstrativo como um adjetivo, coloque-o depois do substantivo. Para usar o pronome demonstrativo como um pronome com o significado “este”, etc., você deve usar somente o demonstrativo. Para isto, aquilo ou aquele adicione sa a ao substantivo. Ex: chen sa a = aquele (este) cachorro Para estes, esses ou aqueles acrescentam sa yo ao substantivo. Ex: chen sa yo = aqueles (esses) cachorros Se você precisa diferenciar entre isto e aquilo ou enfatizar isto em lugar de aquilo (aquele) você pode adicionar sila a ao substantivo para isto (isso) ou sila yo para estes (esses). Ex: chen sila yo = estes, estas, esses, estas (não aqueles, aquelas, esses, essas) cachorros. Se você quer falar sobre algo a uma distância, você pode usar sa laba a para aquilo lá (yon) ou sa laba yo para aqueles lá (yon). Ex: chen laba a = aquele cachorro lá chen laba yo = aqueles, aquelas (esses, essas ai) cachorros la M wè chen sa a. = eu vejo aquele(ou este) cachorro. M wè sa a. = Eu vejo aquele lá. Outros exemplos: youn chen = um cachorro chen an = o cachorro chen sila a = este(não aquele) cachorro chen yo = os cachorros

28

Exercício: Escreva em Creole as palavras abaixo: Começar

__________________

Vinte

_________________

Ferir, machucar __________________

Igreja

_________________

Quinta-feira

__________________

O cachorro deles _________________

Loja

__________________

Homem

_________________

Minha casa

__________________

Comprar

_________________

Traduza : O casa dele

__________________________

O cachorro deles

__________________________

Os cachorros dele

__________________________

Meu cavalo grande

__________________________

É para ela, não para você __________________________

29

10. ADJETIVOS Adjetivos descrevem ou modificam substantivos e pronomes. No Creole haitiano, os adjetivos precedem os substantivos que eles descrevem e são invariáveis. ti chyen an (O cachorrinho) Eles não requerem verbos e são traduzidos como ser, estar. malad = doente M malad. = eu estou doente. Nou malad. = Nós estamos doentes. 1) O Adjetivo Demonstrativo Creole Chen sa-a mechan. Chat sila-a saf. Flè sa-yo santi bon. Mango sila-yo dous.

Francês Ce chien-ci est méchant. Ce Chat-là est gourmand. Ces fleurs-ci sentent bon. Ces mangues-là sont sucrées.

Português Este cachorro é mau. Esse gato é guloso. Estas flores cheiram bem. Aquelas mangas são doces.

*Sa-a *Sila-a

Ce, cet / cette... ci Ce, cet / cette... là

Este / esta Aquele (esse) / aquela (essa) Estes / estas

*Sa-yo

Ces... ci Aqueles (esses) / Aquelas (essas)

*Sila-yo

N.B. A tradução deste adjetivo por “este”, “esse”, ou “aquele” dependerá do contexto. Não obstante, em Francês para indicar a proximidade ou distância do objeto, utilizamos, depois do substantivo, as partículas-ci´´ (aqui) ou ´-la´´ (ali). Em Creole, o adjetivo demonstrativo se posiciona depois do nome ao passo que em Francês ele é utilizado antes do substantivo (ver os exemplos acima). 2) O Adjetivo Indefinido Creole *Kèk *Plizyè *Tout *Anpil *Chak

Francês Quelques Plusieurs Tout Beaucoup

Português Alguns / algumas Vários, as Todo Muito, a, os, as Cada

Creole

Francês

Português

Ex:

30

M´achte kèk liv. Li gen plizè kay. Tout moun pa menm. Men anpil chay pa lou. Chak koukouy klere pou je li.

J´ai acheté quelques livres. Il a plusieurs maisons. On est différent l´un de l´autre. L´union fait la force. Chacun pour soi Dieu pour tous.

Eu comprei alguns livros. Ele tem várias casas. A gente é diferente uma de outra. União faz a força. Cada um para si Deus para todos.

3) O Adjetivo Qualificativo - Alguns raros adjetivos mantêm uma forma quando se referem aos homens e outra quando se referem às mulheres. Gason Garçon Moço Fanm Femme Moça Malere malheureux infeliz Malerèz malheureuse infeliz Parese paresseux preguiçoso Paresèz paresseuse preguiçosa Serye serieux sério Seryèz sérieuse séria Visye vicieux vicioso Visyèz vicieuse viciosa Petè roublard astuto Petèz roublarde astuta Vòlè voleur ladrão Volèz voleuse ladra Blagè blagueur brincalhão Blagèz blaguese brincalhona Mantè menteur mentiroso Mantèz manteuse mentirosa - Em Creole o adjetivo é utilizado geralmente depois do nome que ele qualifica. Em alguns casos pode ser colocado antes. Creole Yon kay vèt Yon Chat malpwòp Yon tablo sal Yon chemiz pwòp Yon fanm pòv Timoun piti yo Yon bèl kay Gran nèg yo

Francês Une Maison verte Un Chat malpropre Un tableau sal Une chemise propre Une femme pauvre Les petits enfants Une belle maison Les hommes riches

Português Uma casa verde Um gato porco Um quadro sujo Uma camisa limpa Uma mulher pobre As crianças pequenas Uma casa bela Os homens ricos

-O adjetivo qualificativo do Creole não varia em gênero (masculino ou feminino). Creole Yon gwo gason Yon gwofi

Francês Um gros garçon Une grosse fille

31

Português Um moço gordo Uma moça gorda

-O adjetivo qualificativo do Creole não varia em número. Creole Yon gwo camion Gwo camion yo Yon gwo kay De gwo kay

Francês Um gros camion Les gros camions Une grande maison Deux grandes maisons

Português Um caminhão largo Os caminhões largos Uma casa grande Duas casas grandes

- É utilizado geralmente depois do nome que ele qualifica. Em alguns casos, pode ser colocado antes. Creole Yon kay vèt Yon Chat malpwòp Yon tablo sal Yon chemiz pwòp Yon fanm pòv Timoun piti yo Yon bèl kay Gran nèg yo

francês Une Maison verte Un Chat malpropre Un tableau sal Une chemise propre Une femme pauvre Les petits enfants Une belle maison Les hommes riches

Português Uma casa verde Um gato porco Um quadro sujo Uma camisa limpa Uma mulher pobre As crianças pequenas Uma casa bela Os homens ricos

- O adjetivo atributo é utilizado depois do nome e do artigo, dependendo do nome. Em resumo, o adjetivo toma geralmente a mesma posição como em Francês. Creole Kay la bèl

francês La maison est belle

Português A casa é bela

Nèg yo gwo

Les hommes sont gros

Os homens são gordos

11.COMPARATIVO Para o comparativo (mais) coloque pi/plis na frente do adjetivo. Para o Superlativo (o mais) coloque anpil após o adjetivo. Para enfatizar (muito) coloque anpil após o adjetivo. Use tro para muito. Li gran = Ele é grande. Li pi bon = Ele é maior. Li bon anpil.= Ele é o maior. Li bon anpil anpil.= Ele é muito maior. Mais ..... que Menos .... que tanto...quanto Não tão.... quanto

pi .... pase mwen ... pase tankou pa... tankou

32

Li pi vye pase frè li. = Ele é mais velho do que seu irmão. Li mwen bèl pase se li. = Ele está menos bonito que a irmã dele. Li brav tankou youn chat = Ele é tão valente quanto um gato. 1- Comparativo de superioridade: O comparativo de superioridade se traduz em creole pela expressão “pi... pase” = (plus... que = mais... do que). Creole Pi bèl pase lakansyèl. Pi fò pase yon bèf.

Francês Plus beau que l’arc-en-ciel. Plus fort qu’un boeuf.

Português Mais belo do que o arco-íris. Mais forte do que um boi.

N.B. Em creole se utiliza muito a forma negativa do comparativo de superioridade (pa pi. pase) para sugerir uma idéia de igualdade. Dizemos “Filip pa pi entenlijan pase Michèl” para expressar que Michel é tão inteligente quanto Philippe. 2-O comparativo de inferioridade: o comparativo de inferioridade se exprime por meio das expressões “mwen + adj +pase” ou “mwens + sub + pase”. Creole Pierre mwen rich pase Jacòb. Li gen mwens kòb pase Jòj.

Francês Pierre est moins riche que Jacob. Il a moins d’argent que Georges.

Português Pierre é menos rico do que Jacob. Ele tem menos dinheiro do que Georges.

N.B. O Creole utiliza com freqüência o contrário da expressão para explicar a inferioridade. Creole Jòj pi rich pase Pierre. Wobè pi pòv pase Jan.

Francês Pierre est moins riche que Georges. Jean est moins pauvre que Robert.

Português Pierre é menos rico do que Georges. Jean é menos pobre do que Robert.

3-Comparativo de igualdade: O comparativo de igualdade tal como nós o conhecemos em francês se traduz em creole pela expressão “menm jan ak”, ligando os dois termos do comparativo, mas estas expressões são geralmente subtituídas pelas expressões “tankou, kouwè, kon, kou”. Creole Kochon sa-a gwo menm jan ak yon vo. Jèn fi-a bèl kouwè Choukoun.

Francês Ce porc est aussi gros qu’un veau. La jeune fille est aussi belle que Choucoune.

33

Português Este porco é tão gordo como um bezerro. A moça é tão bela como Choucoune.

Exercício: 1. Traduza as sentenças abaixo usando o comparativo: Ele digita melhor que Pierre. ____________________________ Você tem mais do que eu. ____________________________ Choveu mais hoje do que ontem. ____________________________ Michael é mais velho do que você. ____________________________

34

12. SUPERLATIVO 1. Superlativo relativo: O superlativo relativo se expressa por meio das expressões: *Se + sujeito +ki pi + adj *Sujeito + pi + adj + pase tout + substantivo *Sujeito + se pi + adj + ki genyen Creole Se li ki pi rich. Li pi rich pase tout moun. Li se pi bon gason ki genyen.

Francês C’est lui le plus riche. Il est le plus riche de tous. C’est le meilleur garçon du monde.

Português É ele o mais rico. Ele é o mais rico de todos. É o melhor moço no mundo.

2. Superlativo absoluto: O superlativo absoluto se expressa por repetição do adjetivo ou por adição de um advérbio como “anpil”. Creole Li bon bon gason. Li belle ti fi anpil.

Francês Cest un très bon garçon C’est une très belle jeune fille.

35

Português É um moço muito bom. É uma moça muito bela.

13. ADVÉRBIOS Geralmente, em Creole, para se formar um advérbio utiliza-se avèk/ak (com) com a forma de substantivo do adjetivo. Por exemplo, para fielmente você usaria com fé: avèk/ak fidelite. M a voye w youn mesaj ak lespwa ke ou resevwa l. = Eu lhe enviarei uma mensagem e espero que você a receba. Você também pode formar advérbios de adjetivos, adicionando - man (como o português mente) para o adjetivo. Ra = raro raman = raramente konplèt = inteiro konplètman = inteiramente 1) Advérbios Especiais Men significa “aqui estão/está”. Men yo = aqui estão. Men yon chemiz m achte pou ou.= Aqui está a camisa que comprei para você. Men matant ou ap vini. = Lá vem sua tia. Genyen significa "existe/existem". Normalmente é reduzido a gen exceto quando for a última palavra na oração. Gen dlo nan canari-a. = Há água no jarro. Gen mango nan panye-a. = Há mangas na cesta. Outros exemplos: Creole Ale Anlè Atè Byen Kan Kòm Lê Mal Pandan Sèlman Senpleman Sètèman Tankou Tou Trè

Português Na hora certa Sobre, sobre No chão Bem, totalmente, realmente Quando (Francês) Como Quando Ruim Durante, enquanto Só Somente, simplesmente Seguramente Como Já, completamente Mesmo

36

2. Advérbios de afirmação e dúvida Creole Wi Non Pa Janm Petèt Kanmenm

Francês Oui Non Ne...pas Jamais Peut-être Quand même

Português Sim Não Não Nunca Talvez Embora

Francês Sous Sur Dans En haut Dehors Ici À côté La, là-bas Dans Proche Très proche Par terre À côté Devant Dèyè Lwen Près Partout Tout autour Là-bas Là-bas

Português Debaixo de Em, em cima de Dentro de A cima Fora Aqui Ao lado Ali Em Perto Muito perto No chão Ao lado Diante de Detrás de Longe Perto Em todo lugar Em toda a volta Ali Ali

3. Advérbios de lugar Creole Anba Anlè Anndan Anwo Deyò Isi, isit Kote La, laba Ladan Kole Toukole Atè Bò Devan Dèyè Lwen Pre Toupatou Toutotou Lòt bò Bò lòt bò

37

4) Advérbios de modo Creole Byen Konsa Kouman Kòman Òdinèman Espesyalman

Francês Bien Ainsi Comment Comment Ordinairement Spécialement

Português Bem Assim Como Como Ordinariamente Especialmente

Como em Francês, o Creole forma um grande número de advérbios de modo acrescentando o sufixo «man» ao adjetivo. Creole Nou aprann kreyòl la fasilman.

Francês Nous apprenons le créole facilement

Português Nós aprendemos o creole facilmente.

Às vezes, em vez de acrescentar o sufixo «man» ao adjetivo para formar um advérbio, utilizase o adjetivo e não um advérbio. Creole Nou aprann kreyòl la fasil.

Francês Nous apprenons le créole facilement

Português Nós aprendemos o creole facilmente.

O advérbio de modo é utilizado geralmente no fim da frase. No entanto, os advérbios «byen» e «mal» precedem, frequentemente, o verbo: Byen konte/ mal kalkile, Li travay byen, Li mache mal 5) Advérbios de quantidade Creole Anpil Antyèman Ase Enpe Konplètman Trè Twò Pi plis Piti Sèlman Tou Mwens

Francês Beaucoup Entièrement Assez Un peu Complètement Très Trop Plus Moins Seulement Tout Moins

38

Português Muito Inteiramente Suficiente Um pouco Completamente Muito Demais Mais Menos Só, soamente Todo, tudo Menos

6) Advérbios de interrogação Creole Ki bò Ki jan Ki lè Konbyen Ki kote Kòman Kouman

Francês Où Comment Quand Combien Où Comment Comment

Português Onde? Como? Quando? Quanto? Onde? Como? Como?

Creole Ki bò ou prale? Ki bò ou soti? Ki bò ou rete? Ki jan ou rele? Ki jan ou fé? Ki lè li ye? Ki lè ou ap pati ? Konbyen liv sa-a koute ? Ki kote ou prale? Ki kote ou soti? Ki kote ou rete? Kòman ou rele? Kòman yo rele papa-w?

Francês Ou vas-tu? D’ou viens-tu? Ou habites-tu? Comment t’appelles-tu? Comment fais-tu? Quelle heure est-il? Quand partiras-tu? Combien coûte ce livre? Où allez-vous? D’où venez-vous? Où habitez-vous? Comment vous appelez-vous? Comment s’appelle votre père? Comment prépare-t-on l’AK100 ? Comment a-t-on bâti cette maison ? Combien coûte cette maison?

Português Aonde você vai? De onde você vem? Onde você mora? Como você se chama? Como você faz? Que horas são? Quando você vai embora? Quanto custa esse livro? Aonde você vai? De onde você vem? Onde você mora? Como vecê se chama? Como se chama o seu pai?

Kouman yo fè AK-100? Kòman yo bati kay sa-a? Konbyen kay sa-a koute ?

39

Como se prepara o AK-100? Como se construiu esta casa? Quanto custa esta casa?

14. PREPOSIÇÕES As preposições geralmente precedem um substantivo e indicam movimento, presença ou falta. Ex: nan (para, em, de, a) Li nan youn bèl otèl. (Ele está em um hotel legal) A (a, em) Ann ale a uitè mwen ka. (Vamos partir às 7:45.) avèk, ak (com) youn chanm ak douch (um quarto com chuveiro) pa (por,de) Li konn leson an pa kè. (Ele aprendeu a lição de cor.) san (sem) youn chanm san douch (um quarto sem chuveiro) de (de) Li gen twa pye de longè. (Tem três pés de comprimento.) ba (por) M ap pale ba ou. (Eu falarei por você.) pou (para) youn chamn pou de moun (um quarto para duas pessoas) 1. Alguns exemplos das preposições mais comuns do Creole De Tempo Creole A Apre Avan/anvan Bò Dè Depi Jouk Juiska Jus Pandan Vè

Português A, por, em Depois de Antes de A, por, em Já em, de… em Desde então (tempo), durante, para (tempo), de Até onde Até onde Até onde Durante, para (tempo) Sobre, ao redor

40

2) Preposições de Lugar Creole An / nan An dedan Anba Andann Anfas Antravè Bò Devan Dèyè Deyò Kote/ bò kote Ladan Lwen Nan Pami Pré Sou Toutotou Vizavi

Português Em, no topo de, em cima de, sobre Dentro de, dentro Debaixo de, em baixo de Dentro de, dentro Defronte, em frente a Por Perto de, se aproxime por, ao lado de Antes de, comparou com Atrás de, depois de Fora de Ao lado de, próximo a, para Em, dentro de, de Longe de Em, debaixo de, dentro, por, de, fora, fora de Entre, entre Perto de, se aproxime por Em, em cima de, sobre, sobre, por, de, em, para, debaixo de, em Em um lugar, sobre, ao redor de Defronte, em frente a

3) Preposições de Modo/Causa Creole Avèk/avè/ak Deyò Eksepte Grasa Kont Malgre Men/me Pami Poutèt San

Português Com Atrás de, depois de Exceto **** Contra Embora Mas Entre Talvez Sem

41

15. CONJUNÇÕES COORDENADAS As conjunções unem duas ou mais frases ou orações. Elas ligam duas frases ou orações de valores iguais: e, ak (e) epi, epitou (e, também) ositou (também) men (mas,entratanto) ou (ou) Creole Avèk/ak Donk Epi Konsa Men Ni..ni Non sèlman.. Men Omwen Osi Oubyen Oubyen…oubyen Pa sèlman, men ankò Pase Tou

Português E Assim, então E, então Assim, então, assim que, como Mas Ambos.. E, nenhum… nem Não só… mas Finalmente Então, assim Ou Qualquer um… ou Não só… mas também Para, desde Então, assim

16. CONJUNÇÕES SUBORDINADAS Ligam uma oração subordinada com a oração principal: si (se) kon (quando) kou (quando) kidonk (portanto) Para a expressão comum si m te. . .m ta. . . (se eu podesse, eu.... ): Si m ta rich m ta achte anpil rad. (se eu fosse rico, eu compraria muitas roupas.)

42

Para dar ênfase, repita o verbo precedido por ala: Si m te gen lajan ala achte m t achte. (Se eu tivesse dinheiro, eu realmente compraria coisas). Creole Amwens Apre Avan/anvan Depi Jan Jan..konsa Jouk/jis Kan Kòm Kòmsi Kou/kon Lê Malgre Menmsi Pandan Pase Pase pou Paske Pou Poutèt San Si Sòf si Tankou

Português A menos que Depois de Antes de Desde então (tempo), contanto Como, como, assim, tanto Como… assim Cultive, até Quando Como Como se, como se Como, quando Quando Embora Até mesmo se Enquanto Para, em vez de Em vez de Porque De forma que, em ordem para Porque Sem Se A menos que Como

17. INTERJEIÇÕES Creole Alo Anmwe Banm zòrèy Kisa Lapè No O Pe la Silans

Português Oi! Ajuda! Cale-se! O que! Paz ! Não! Oh ! Quieto! Quieto!

43

18. DIMINUTIVO Creole Ti kờmè Ti fi Ti gason Ti moun Ti jennờm Ti dam Ti nèg Ti frè Jenn gason Jenn dam Jenn jan Jennờm Jennfanm Jenn ti fi Jenn fi Jenn moun Ti sè

Francês La jeune fille La fillette Le garçonnet L´enfant Le petit jeune homme La jeune fille Le petit nègre Le petit frère Le garçonnet La jeune dame Le jeune garçon Le jeune homme La jeune femme La jeune petite fille La jeune fille La jeune personne La petite soeur

44

Português A mocinha A menina O menino A criança O rapazinho A mocinha A negrinho O irmãozinho O menino A jovem senhora O menino O rapaz A mulherzinha A jovem moça A moça A jovem pessoa A irmãzinha

19. VERBOS O verbo básico é usado como infinitivo, imperativo, presente e como passado simples, sendo compreendido através do contexto. Outros tempos verbais são formados adicionando-se partículas verbais. Não existem verbos irregulares em Creole. Muitos verbos em Creole haitiano constituem as mesmas palavras faladas do infinitivo em Francês, mas soletrados foneticamente. Como indicado acima, não existe nenhuma conjugação; os verbos têm uma só formação, e as mudanças na marcação de tempo são indicadas pelo uso de marcadores.

Li travay le maten - “Ele vai trabalhar pela manhã”. Li swa de le de dòmi - “Ele dorme pela noite”. Li li Bebem la -" Ela lê a Bíblia." Mwen fè manje - “Eu faço comida”. Nou toujou etidye - “Nós estudamos todo o tempo”. 1.Conjugação verbal

Infinitivo Pale

Falar

Imperativo Pale! Fale! Annou pale! Falemos! Kitè m pale. Deixe-me falar. Presente M pale

Eu falo

Nou pale

Nós falamos

Ou pale

Você fala

Li pale

Ele fala

Yo pale

Eles falam

M ap pale

Eu estou falando

Nou ap pale Nós estamos falando

W ap pale

Você está falando

L ap pale

Ele está falando

Y ap pale

Eles estão falando

M pale

Eu falei

Nou pale

Nós falamos

Ou pale

Você falou

Li pale

Ele falou

Yo pale

Eles falaram

Presente progressivo

Passado

Passado 45

progressivo Mwen tap pale

Eu estava falando

Nou tap pale Nós estávamos falando

Ou tap pale

Você estava falando

Li tap pale

Ele estava falando

Yo tap pale

Eles estavam falando

M a pale

Eu falarei

Nou a pale

Nós falaremos

W a pale

Você falará

L a pale

Ele falará

Y a pale

Eles falarão

M pral pale

Eu irei falar

Nou pale

Ou pral pale

Voce irá falar

Li pral pale

Ele irá falar

Yo pral pale Eles irão falar

M te pale

Eu tenho falado

Nou te pale

Nós temos falado

Ou te pale

Você tem falado

Li te pale

Ele tem falado

Yo te pale

Eles tem falado

Mwen ta pale

Eu falaria

Nou ta pale Nós falaríamos

Ou ta pale

Você falaria

Li ta pale

Ele falaria

Yo ta pale

Mwen ta ka pale

Eu poderia falar

Nou ta ka Nós poderíamos falar pale

Ou ta ka pale

Voce poderia falar

Li ta ka pale

Ele poderia falar

Yo ta pale

Mwen te ka pale

Eu teria podido falar

Nou te ka Nós teriamos podido falar pale

Ou te ka pale

Voce falar

Li te ka pale

Ele teria podido falar

Futuro

Futuro com ale pral

Nós iremos falar

Pretérito

Condicional

Nós falaríamos

Passado condicional

ka

Eles poderiam falar

Condicional perfeito

teria

podido Yo te pale 46

ka

Eles teriam podido falar

Imperfeito M kon pale

Eu falava Eu estava falando

Ou kon pale

Você falava Você estava falando

Li kon pale

Ele falava Ele estava falando

Nou pale

kon Nós falavamos Nós estavamos falando

Yo kon pale

Eles falavam Eles estavam falando

2. Tipos de orações. A. Orações com verbo ser, estar, ficar, um substantivo e mais um adjetivo verbal. Mwen las. = Eu estou cansado. Yo nan marchè. = Eles estão no mercado. Nesta oração, você pode usar ainda as partículas de verbo embora o verbo seja compreendido (ou esteja faltando). Em orações interrogativas, adicione yè ao final. Kikote yo ye? = Onde eles estão? B. Orações com o verbo ser, estar, ficar com a partícula se. Use se quando 1. O predicado é um substantivo (é um...) John se youn jadinye. = O João é um jardineiro. 2. O sujeito é sa (que) Sá bon de se. = Isso é bom. 3. Orações enfáticas com ye Se ayisyen m ye = Eu sou haitiano Move o predicado para segunda posição com sujeito em terçeiro e adiciona ye C. Oraçoes com verbo ser, estar, ficar sem substantivo sujeito. Se youn machin. = É um carro.

47

D. Orações transitivas. Estes seguem o formato “sujeito - verbo – objeto indireto - objeto direto”. Ou a wè youn gro bato. = Você verá um grande barco. Yo te ban m anpil lajan. = Eles me deram muito dinheiro. Li montre timoun yo liv la. = Ele mostrou para as crianças o livro. (ou o livro para as crianças). Li montre yo liv la.= Ele lhes mostrou o livro. Li montre yo li. = Ele mostrou para isto a eles. E. Orações Transitivas/Intransitivas. Contém um sujeito pode atuar como o sujeito ou atuar como o objeto do verbo, um predicado que contém um verbo intransitivo, e, às vezes, um ou mais adverbiais. Li vini jodi a. = Ele veio hoje. Anita ap desann Pòtoprens. = A Anita está indo a Porto Príncipe. Para enfatizar 1. repita a frase 2. ala + predicado, sujeito + predicado 3. se + predicado, sujeito + predicado Necessidade Use pou ou fo. pou, deveria Kikote li ale? = Onde eles foram? Kikote pou li ale? =Onde eles deveriam ir? Fò, deveria/deve coloque fò no inicio da oração Fò ou ale. = Você tem que ir. f) Orações relativas. Para o relativo (que) faça duas orações ou adicione ke entre as mesmas Li di l ke l prale. = Ele lhe falou que está indo. Para o significado “esse que” ou " o que” , você deve usar o mesmo formato e sa no lugar de ke Li di l sak l konnen. = Ele disse o que ele sabe

48

g) Habilidade Use kapab ou kap (ser capaz, poder) h) Preferência Use pito. M pito dlo. = Eu prefiro água. i) Subordinação temporal Le w a vini, m av ap travay. = Quando você vier eu estarei trabalhando. Pandan ou te dòmi, m te travay= Enquanto você dormiu, eu trabalhei. j) Negativa Para formar uma oração negativa coloque a negativa pa antes do verbo. Pa Pa janm Pa ____ anyen Pa ____ pèsonn pèkè

Não Nunca Não ____ nada Não ____ ninguém Ainda não ( não use pa)

M wè youn moun. = Eu vejo um homem. M pa wè youn moun. = Eu nao vejo um homem. M pa janm wè moun yo. = Eu nunca vejo os homens. M pa wè anyen.= Eu não vejo nada. M pa wè pèsonn. = Eu não vejo ninguém. M pèkè wè youn moun. = Eu ainda não vejo um homem. l) Perguntas Para formar uma pergunta sem o uso de palavras interrogativas, utilize apa (não são / não é) ou eske (é isto) no inicio da oração. Ou rele Paulo. = Seu nome é Paulo. Apa ou rele Paulo? = Seu nome não é Paulo? Eske ou rele Paulo? = Seu nome é Paulo?

49

m) Palavras Interrogativas. Kimoun Kikote Kilè Kisa Kijan Kilès Kidonk Kibè Sa, sak,

Quem Onde Quando O que Como O qual, quem, De onde Onde O que

Sa é a palavra que corresponde a ce/ceci do Francês ou ça, e a " isto" e" isso do Português. A exemplo do Português, pode ser usado como um demonstrativo, a não ser que seja colocado depois que o substantivo que o qualifica. É seguido freqüentemente por a ou yo (para marcar número): Jardin sa (a) bèl - " Este jardim está bonito." Como em português, pode ser usado também como um pronome, quando substituir um substantivo: Sa se zanmi mwen - "este é meu amigo" n) Conectivos O conceito expresso em português pelos verbos ser, estar e ficar é expresso em Creole por duas palavras, se e ye. O verbo se (pronunciado como o verbo sei) é usado para ligar um sujeito com um predicado nominativo: Li se frè mwen-" ele é meu irmão" Mwen se doktè -" eu sou um doutor" Sa se yon pyebwa mango - "Aquilo é uma mangueira (árvore)” Nou se zanmi - "Nós somos amigos” O sujeito sa ou li pode às vezes ser omitido com se: Se yon bon lide - "isso é uma boa idéia” Se nouvo chemiz mwen - "essa é minha nova camisa” Para o tempo futuro, como em “eu queira ser", normalmente é usada a palavra vin (tornar-se, transforma-se, ser ) em vez de se. L ap vin bel frè mwen -" Ele será meu cunhado" Mwen vle vin yon doktè - "Eu quero ser médico” Sa ap vin yon pyebwa mango - "aquilo se transformará em uma mangueira (árvore)” N ap vin zanmi - "Nós seremos amigos” 50

"Ye" também significa ser, estar, ficar, mas é utilizado exclusivamente no final da oração, após o predicado e do sujeito (nesta ordem): Ayisyen mwen ye = Mwen se Ayisyen -" eu sou haitiano" Ki moun sa ye? - “Quem é aquele?” Kouman ou ye? - “Como você está?”. o) Outros verbos importantes Ter O verbo Ter é genyen, freqüentemente usado como gen. Mwen genyen lajan nan bank lan - "Eu tenho dinheiro no banco". Existir O verbo genyen (ou gen) também significa "existe/existem" Gen anpil Ayisyen nan Florid - "Existem muitos haitianos na Flórida". Gen yon moun la - “Tem alguém aqui". Pa gen moun la - "Não tem ninguém aqui". Saber Existem três verbos que são traduzidos freqüentemente como “saber”, mas eles significam coisas diferentes. Konn or konnen significa "saber" + um substantivo (cf. Connaître Francês). Èske ou konnen non li? - "Você sabe o nome dele?" Konn ou konnen também significa "saber" + um fato. M pa konnen kote li ye - "Eu não sei onde ele está" (pa = negativa) A terceira palavra sempre é soletrada konn. Significa "saber como" ou “ter experiência”.Isto é semelhante ao “saber" usado na frase “saber como andar de bicicleta": não só denota um conhecimento das ações, mas também um pouco de experiência com as mesmas. Mwen konn fè manje - "Eu sei cozinhar" (lit. "Eu sei como fazer comida") Èske ou konn ale Ayiti? - "Você já esteve no Haïti?" (lit. "Você sabe ir para o Haiti"?) Li pa konn li fransè - Ele não sabe ler francês “(lit”. Ele não sabe como ler francês) Outro verbo importante é fé que vem do Francês faire e é traduzido freqüentemente como “Fazer". Tem uma grande gama de significados por ser um dos verbos mais comuns usado em frases idiomáticas.

51

Kouman ou fè pale kreyòl? - " Como você aprendeu falar o Creole haitiano?" Mari konn fè mayi moulen. - " A Marie sabe fazer maisena." Ser capaz de O verbo kapab (ou abreviado como ka, kap'ou 'kab) significa ser capaz de (fazer algo). Refere-se tanto a capacidade como a disponibilidade, muito similar ao verbo poder. Mwen ka ale demen - "Eu posso ir amanhã." Petèt m ka fè sa demen - "Talvez eu posso fazer amanhã" p) Marcadores de tempo Não existe conjugação em Crioulo haitiano. No tempo presente simples, só se usa a forma de verbo básica para verbos condicionais: Mwen pale kreyòl - “Eu falo o Creole haitiano” Note que quando a forma básica de verbos de ação for usada sem qualquer marcador de verbo, esta é geralmente compreendida como sendo o passado: mwen manje-" eu comi" ou manje-" você comeu" li manje -" Ele/Ela comeu" nou manje -" nós comemos" yo manje -" eles comeram" (Observe que manje significa comida e comer) m ap manje bon manje - "Eu estou comendo boa comida". Para outros tempos, utilizam-se marcadores de tempo especiais que são palavras utilizadas antes do verbo. Os marcadores básicos são: te – passado simples tap (or t ap) – passado progressivo (a combinação de te e ap, "estava fazendo") ap - presente progressivo (Com ap e a, os pronomes quase sempre tomam a forma abreviada (m ap, l ap, n ap, y ap, etc.) a - futuro (algumas limitações no uso) pral – próximo ou futuro definido (traduz como indo para ) ta - futuro condiciional (a combinação de te and a, "fará") q) Passado simples ou passado perfeito: mwen te manje - "Eu comi" ou "Eu tinha comido" ou te manje - "você comeu" ou "você tinha comido" li te manje - "ele/ela comeu" ou "ele/ela tinha comido" 52

nou te manje - "Nós comemos" ou "Nós tínhamos comido" yo te manje - "Eles comeram" ou "eles tinham comido" r) Passado progressivo: mwen t ap manje - "Eu estava comendo" ou t ap manje - "você estava comendo" li t ap manje - "Ele/Ela estava comendo" nou t ap manje - "Nós estamos comendo" yo t ap manje - "Eles estavam comendo" s) Presente progressivo: m ap manje - "Eu estou comendo" w ap manje - "você está comendo" l ap manje - "Ele/ela está comendo" n ap manje - "Nós estamos comendo" y ap manje - "Eles estão comendo" Nota: para o presente progressivo "Eu estou comendo agora" é comum, porém não é necessário, adicionar “exatamente agora”: M ap manje kounye a - "Eu estou comendo agora" t) Futuro próximo ou definido: mwen pral manje - "eu irei comer" ou pral manje - "você irá comer" li pral manje - "Ele/Ela irá comer" nou pral manje - "Nós iremos comer" yo pral manje - "Eles irão comer" u) Futuro: N a wè pita - "Vejo você depois" (lit. "Nos veremos depois mais tarde) v) Outros exemplos: Mwen te wè zanmi ou yè - " eu vi seu amigo ontem " Nou te pale lontan - "Nós conversamos por um longo tempo" Lè li te gen uit an... - "Quando ele tinha 8 anos..." M a travay - "Eu irei trabalhar” M pral travay - " Eu estou indo trabalhar" N a li l demen - "Nós iremos ler amanhã” Nou pral li l demen - "Nós estaremos lendo amanhã" Mwen t ap mache e m wè yon chyen - " eu estava caminhando e vi um cachorro"

53

Exercício: 1. Transforme as frases abaixo para o tempo passado: Yo ale legliz ________________________________________ Medam yo genyen bèl zoranj. ________________________________________ Li travay ________________________________________ Nou vini ak chawal nou yo _________________________________________ 2. Reescreva as seguintes frases, colocando-as na forma negativa. Gason an vini jodi a _________________________________________ Frè li va vini jedi _________________________________________ Mwen ap pale __________________________________________

54

20. CONTRAÇÕES As contrações são muito usadas no Creole, entretanto não são necessárias para se falar a língua. Quando você tiver dúvidas, você pode sempre formar suas sentenças sem utilizar as contrações e ser entendido. Contudo, devido a outros casos de usos das contrações, será mais fácil para você entender o que os falantes estão dizendo se você conhecer as contrações mais comuns. Pa te (passado negativo) é tem a forma contrata como pa t’ Ex: Li pa te fini travay li yè fica Li pa t’ fini travay li yè. Pral ou va (futuro) tem a forma contrata como Ex: Li pral fini travay li demen fica L’a fini travay li demen Quando estiver usando ap (ação continua) o pronome que precede ap fica na forma contrata: Ex: Li ap fini travay li fica L’ap fini travay li O pronome Mwen é o único usado na forma contrata no início de uma sentença, a menos que a palavra seguinte seja uma vogal. Então, enquanto você diria M’vle por Mwen vle , você não poderia dizer L’vle ou Y’vl. Observe os seguintes exemplos: Eu quero vir – Mwen vle vini – M’vle vini Ele quer vir – Li vle vini Eles querem vir – Yo vle vini Eu faço seu eu quiser – M’ fè l’ si m’ vle Ele faz se ele quiser – Li fè l’ si l’ vle Eles fazem se eles quiserem – Yo fè l’ si yo vle Observe a diferença nos exemplos seguintes quando a palavra que segue os pronomes começa com uma vogal: Eu compro – Mwen achte li - M’achte li - M’achte l’ Ela compra – Li achte li – L’achte li - L’achte l’ Você compra – Ou achte li – W’achte li - W’achte l’ Eles compram – Yo achte li – Y’achte li - Y’achte l’ Para o tempo futuro, todos os pronomes devem estar na forma contrata: Eu virei se eu quiser – Mwen pral vini si mwen vle – M’a vini si m’ vle Você virá se você quiser - Ou pral vini si ou vle – W’a vini si ou vle (o segundo ou não está na forma contrata porque w’vle não é fácil de pronunciar) Ela virá se ele quiser – Li pral vini si li vle - L’a vini si l’ vle Eles virão se eles quiserem – Yo pral vinis o yo vle – Y’a vini si yo vle (o segundo yo não está na forma contrata porque y’vle não é fácil de pronunciar)

55

Exercício 1 - Sublinhe as palavras que podem ser usadas na forma contrata nas seguintes sentenças: 1. Kay pa mwen gwo. 2. Yo pral vini demen. 3. Mwen vle wé kay pa li. 4. Nou achte li nan gwo magazen ano 5. Li pa ap ale lekàl jodi a men li va ale demen. 6. Mwen kapab fé li. 7. Yo va vini tan-zan-tan. 8. Nou va bati kay pa ou ansanm. 9. Li te vle dis zoranj men mwen pa te genyen dis. 10. Yo pa te kapab rale li. 2 - Reescreva as sentenças acima usando as palavras em forma contrata onde for necessário: 1. _____________________________________________________________ 2. _____________________________________________________________ 3. _____________________________________________________________ 4. _____________________________________________________________ 5. _____________________________________________________________ 6. _____________________________________________________________ 7. _____________________________________________________________ 8. _____________________________________________________________ 9. _____________________________________________________________ 10_____________________________________________________________

3 – Transcreva as sentenças acima para o Português: 1. _____________________________________________________________ 2. _____________________________________________________________ 3. _____________________________________________________________ 4. _____________________________________________________________ 5. _____________________________________________________________ 6. _____________________________________________________________ 7. _____________________________________________________________ 8. _____________________________________________________________ 9. _____________________________________________________________ 10_____________________________________________________________

56

57

21. DIZENDO AS HORAS Ki lè li ye? = Que horas são? Li inè. = é 1:00 hora. Ki lè li fèmen? = a que horas fecha? Li fèmen a dezè. = Fecha às 2:00 horas. maten = manhã dimaten = pela manhã midi= meio dia a midi = ao meio dia aprèmidi = tarde nan aprèmidi = pela tarde 22. DIAS DA SEMANA Português Os dias da semana Segunda-feira Terça-feira Quarta-feira Quinta-feira Sexta-feira Sábado Domingo

Creole Jou la semèn yo Lendi Madi Mèkredi Jedi Vandredi Samdi Dimanch

Francês Les jours de la semaine Lundi Mardi Mercredi Jeudi Vendredi Samedi Dimanche

Português Quando? Ontem Hoje Amanhã Depois d’amanhã A próxima semana A semana passada

Creole Ki lè Yè Jodi-a Demain Apre demen Semèn k-ap vini-an Semèn pase-a

Francês Quand Hier Aujourd’hui Demain Après demain La semaine prochaine La semaine passée (dernière)

58

23. DIAS DO MÊS Português Os meses do ano Janeiro Fevereiro Março Abril Maio Junho Julho Agosto Setembro Outubro Novembro Dezembro

Creole Mwa ane-a Janvye Fevriye Mas Avril Me Jen Jiyè Out Septanm Oktòb Novanm Desanm

Francês Les mois de l’année Janvier Fevrier Mars Avril Mai Juin Juillet Août Septembre Octobre Novembre Décembre

Creole Koulè yo Wouj Ble Vèt Nwa Blan Woz Vyolèt Oranj Jòn Bren Gri Mawon

Francês Les couleurs Rouge Bleu Vert Noir Blanc Rose Violet Orange Jaune Brun Gris Marron

24. CORES Português As cores Vermelho Azul Verde Preto Branco Rosa Violeta Laranja Amarelo Moreno Cinza Marrom

59

25. O CORPO HUMANO Creole Cheve Sousi Zorèy Tèt Je Nen Bouch Lestomak Vant Lonbrit Dwèt Jenou Pye Zotèy Janm Gwo pous Men Bra Zèpờl Kou Bab Moustach Dan Lang Jansiv Manton Senti Koud Ren San Kè Venn Bouda, dèyè Kờk, pijon Bouboun, bờbờt Sèvo Machwè Nwa kou Pờpyè Cheviy Krèk Koko Zozo

Francês Les cheveux Les sourcils L´oreille La tête L´oeil (lês piur) Le nez La bouche L´estomac Le ventre Le nombril Le doigt Le genou Le pied L´orteil La jambe Le pouce La main Le bras L´épaule Le cou La barbe Les moustaches La dent La langue La gencive Le menton La ceinture Le coude Le rein Le sang Le coeur La veine Les fesses Le pénis Le vagin Le cerveau La machoire La nuque Les paupière La cheville Le clitoris Le vagin Le pénis, la verge 60

Português O cabelo As sobrancelhas A orelha A cabeça O olho (os olhos) O nariz A boca O estômago A barriga O umbigo O dedo O joelho O pé O dedo do pé A perna O polegar A mão O braço O ombro O pescoço A barba Os bigodes O dente A língua A gengiva O queixo A cintura O cotovelo O rim O sangue O coração A veia As nádegas O pênis A vagina O cérebro O maxilar A nuca As pálpebras O tornozelo O clitóris A vagina O pênis

Gờj Pwèl, plim Fon Tou dèyè

La gorge Les poils Le front L´ánus

61

A garganta Os pêlos A frente O ậnus

26. FAMÍLIA Creole Papa Manman Pitit gason Pitit fi Frè Sè Mari Madanm Fiyanse Marye Selibatè Tonton Matant Kouzen Kouzin Neve Nyès Bờfrè Bèlsè Pitit pitit Granpè Granmè Bờpè Bèlmè Bofis Bèlfi Parenn Marenn Fiyèl Kompè Komè Vwazen Zanmi Ti moun Fi Ti gason Ti fi Gason Jenn Jen nonm Jenn fanm Jenn moun Gran moun

Francês Le papa La maman Le fils La fille Le frère La soeur Le mari La femme Le fiancé Le marié Le célibataire L´oncle La tante Le cousin La cousine Le neveu La nièce Le beau-frère La belle-soeur Le petit-fils Le grand-père La grand-mère Le beau-père La belle-mère La beau-fils La belle-fille Le parrain La marraine Le filleul Le compère La commère Le voisin L´ami L´enfant La fille Le petit garçon La petite fille Le garçon Le jeune Le jeune homme La jeune femme L´adolescent L´adulte 62

Português Papai Mamãe Filho Filha Irmão Irmã Marido Mulher Noivo Casado Solteiro Tio Tia Primo Prima Sobrinho Sobrinha Cunhado Cunhada Neto Avô Avó Sogro Sogra Genro Nora Padrinho Madrinha Afilhado Compadre Comadre Vizinho Amigo Criança Filha Mocinho Mocinha Menino Moço Rapaz Moça Adolescente Adulto

27. TÍTULO OFICIAL Creole Ma Me Mon Pè Monsenyè Pastè Jij Mon Sèjan Mon Sou Lyetnan Mon Lyetnan Mon Kapitèn Mon Majờ Mon Kolonèl Mon jeneral

Francês Révérende Mère Révérend Père Monseigneur Révérend Pasteur Honorable Juge Mon Sergent Mon Sous-Lieutenant Mon Lieutenant Mon Capitaine Mon Major Mon Colonnel Mon Général

Português Reverenda Madre Reverendo Padre Monsenhor Reverendo Pastor Meritíssimo Juiz Senhor Sargento Senhor Subtenente Senhor Tenente Senhor Capitão Senhor Major Senhor Coronel Vossa Excelência

28. VOCABULÁRIO USUAL Ex: Avan ou gen laj ennan ou kapab trennen atè sou kat pat, sa vle di sou de men ak de pye ou. Aprè yon lane ti bebe yo kòmanse pale, yo kanpe, yo mache. A ki laj yo fin pale? Petèt dezan ou twazan. Men lè yo gen katran yo deja ale nan matènèl. Senkan pran yo lekòl matènèl. Se lè yo gen sizan yo pase lekòl primè pou aprann li ak ekri. Uitan=uit lane Nevan=nèf lane

Dizan=dis lane Onzan=onz lane

Conteúdo lexical do texto Creole Avan Gen (genyen) Laj Ou Trennen Atè Sou Kat Pat Sa Vle di De Men Ak

Francês Avant Avoir Age Tu; vous Traîner Par terre, à terre Sur Quatre Patte cela, ça Signifier, vouloir dire Deux Main Et, avec 63

Português Antes de Ter, haver idade Tu, você; vós Arrastar, demorar No chão Em, sobre Quatro Pata Isso Significar, quer dizer Dois, duas Mão E, com

Pye Aprè yon lane Ti bebe yo Kòmanse Pale Kanpe Mache Fin Petèt Dezan Twazan Ou Men Lè Katran Deja Ale nan Senkan Pran Lekòl matènèl Sizan Pase Lekòl primè Aprann Li Ekri Tande Ale (Al) lekòl Monte machin Ale lakay ou!

Pied Après Une année, un an Les tous petits Commencer Parler Se tenir debout Marcher Finir Peut-être Deux ans, deux années Trois ans Ou Mais, main Quand, heure Quatre ans Déjà Aller à Cinq ans Prendre École maternelle Six ans Passer École primaire Aprendre Lire Écrire Entendre Aller à l´école Monter en voiture Rentrez (retournez) chez vous!

64

Pé Depois Um ano Os bebês Començar Falar Manter-se em pé Andar Acabar Talvez Dois anos Três anos Ou Mas, mão Quando, hora Quatro anos Já Ir para Cinco anos Tomar Ensino maternal e pré-escolar Seis anos Passar Escola primária Aprender Ler Escrever Ouvir Ir para escola Entrar o carro Volta a sua casa

65

29. CONVERSAÇÃO 1) Conhecendo alguém Creole Kouman (kijan) ou rele Mwen rele Jozèf Pyèchal. Siyati mwen se Pyèchal, Ti non jwèt mwen se Djo.

Francês Votre nom monsieur? Je m´appelle Joseph -Pierre Charles. Mon nom de famille est Pierre Charles, Mon surnom est Djo.

Português Como o senhor se chama? O meu nome é Joseph Pierre Charles. O meu sobrenome é Pierre Charles, O meu apelido é Djo

Ki laj ou genyen? Mwen gen venteyen lane. Kisa ou fè Kờm metye?

Quel âge avez-vous? J´ai vingt et un ans Que faites-vous comme métier? Je suis mécanicien, et vous, quel est votre métier? Moi, je suis cultivateur.

Que idade tem o senhor? Tenho vinte e um anos Que profissão exerce o senhor?

Au revoir.

Adeus.

Francês Salut! Il n´y a personne? Oui, il y a quelqu´un. Salut! Bonjour madame. Bonjour monsieur. J´ai apporté ce pantalon pour mon ami Telhomme. Votre ami Telhomme est absent, je suis sa femme. Enchanté madame Telhomme. Vous pouvez me remettre le pantalon, je le lui donnerai. Bien sûre, madame Telhomme. Merci beaucoup, vous êtes monsieur? Vous direz que c´est monsieur Josaphat. Au revoir, monsieur Josaphat. Portez-vous bien, madame Telhomme.

Português Olá! Tem alguém aqui. Sim, tem alguém, olá! Bom dia senhora. Bom dia senhor. Trouxe essa calça para o meu amigo Telhomme. O seu amigo Telhomme não está, eu sou a mulher dele. Prazer em conhecê-la senhora Telhomme. O senhor pode entregar a calça, que eu lhe darei Pois não, senhora Telhomme.

Mwen se mekanisyen. E ou menm, ki metye ou? Mwen menm, mwen se cultivatè. O revwa

Eu sou mecânico, e o senhor, qual é a sua profissão? Eu sou cultivador.

2) Conhecendo alguém. (2) Creole Onè! Pa gen moun? Wi gen moun! Respe! Bonjou madanm. Bonjou misye Mwen te pote pantalon saa pou frè telòm Frè Tèlòm pa la, m´se madanm li. Anchante madan Tèlòm. Ou mèt ban mwen pan pantalon an pou li. Men wi, madanm Tèlòm Mèsi anpil, ki moun ma di? Wa di se misye Jozafa. Orevwa misye Jozafa. Pote ou byen madanm Tèlòm.

66

Muito obrigada quem é o senhor? Pode dizer que é o Josaphat. Adeus senhor Josaphat

senhor

Fique bem, senhora Telhomme.

Mèsi, pase bòn jounen.

Merci, bonne journée à vous.

Obrigada, bom dia ao senhor.

Francês Bonjour, cher ami. Bonjour mona mie (ma soeur) J´aimerais vous présenter Corine, ma femme. Enchantée, heureuse de faire votre connaissance Corine. Enchantée moi aussi. Je voulais vous rencontrer depuis longtemps. Et ta santé, Corine? Grâce à Dieu, je vais bien. Je vous souhaite la bienvenue dans la localité et puis, n´oubliez pas, les voisins c´est comme une famille. Merci, j´amerais faire la connaissance de vos enfants et de votre mari. Mon mari est déja parti travailler, les enfants sont allés à l´école. Je vous invite ce soir à la maison pour les rencontrer. D´accord à ce soir. Au revoir et bonne journée.

Português Bom dia, caro amigo. Bom dia minha amiga (a minha irmã). Queria lhe apresentar Corine, a minha mulher. Prazer em conhecê-la, Corine.

3) Conhecendo alguém. (3) Creole Bonjou monchè. Bonjou sè m M´ta vle prezante w korin, madanm mwen. Anchante, m´byen kontan fè konesans ou korin. Anchante mwen menm tou. M´te anvi fè konesans ou depi lontan. E kò a Korin? Grasadye man sante, wi. M´swete ou byenvini nan localite a. Epipa a bliye, vwazinaj se fanmi. Mèsi. M´swete fè konesans ak pitit ou, epi mari ou. Mari m gentan al travay, ti moun yo al lekòl. M´envite w aswè a lakay pou rankontre yo. Dakò, n´a wè aswè a. Orevwa. Pase bòn jounen.

67

O prazer é meu, eu queria encontrá-la há muito tempo. E a sua saúde, Corine? Graças a deus, tudo bem. Eu lhe dou as boas-vindas no bairro e depois não se esqueça, os vizinhos são como uma família. Obrigado eu queria conhecer as suas crianças e o seu marido. O meu marido já saiu para trabalhar, as suas crianças foram à escola. Essa noite convido você para conhecê-los em casa. Fica combinado assim. Até a noite. Adeus e bom dia.

4) Na escola Creole Mesyedam lasosyete, bonswa. Bonswa pwofesè. Aprèmidi a nou pral etidye aksidan otomobil. Tanpri profesè, ki paj? Paj10 , mezanmi. Trè-byen, nou pare. Ki moun ki vle li pou mwen ? M´volontè wi ! Mèsi apil. Kòmanse non.

Francês Mesdames, messieurs à toute l´assemblée, bonsoir. Bonsoir professeur. Cet après-midi, nous allons parler des accidents de voiture. S´il vous plaît prof, quelle page ? La page 10, mes amis. Très bien, nous sommes prêts. Qui veut lire pour moi?

Português Senhoras, senhores toda assembléia, boa tarde. Boa tarde, professor. Esta tarde, vamos falar sobre acidentes de carro.

Je suis volontaire, bien sûr. Merci beaucoup, commencez donc.

Eu sou voluntário, claro. Muito obrigado, então comece.

Por favor, professor, que página? Página dez, os meus amigos. Muito bem, estamos prontos. Quem quer ler para mim?

5) Conversando com uma vendedora! Creole Machann! Machann1! Men mwen madanm, bonjou madanm, kia sa ou vle? M´bezwen cawòt ak powo. M´gen kawòt, men powo a fini. Ki sa ye? Sa se boujon benndoliv. E sa, ki sa li ye? Se kè palmis, wi. Ki sa ou gen ankò? M´ret sèlman de-twa grenn pòmdetè. Konbyen kè palmis la? Senk pyas twa-ka. Li chè anpil. Li pa chè non, cheri

Francês Marchande! Marchande! Me voici madame, bonjour madame, que désirez-vous? Il me faut des carottes et du poireau. J´ai des carottes, mais je n´ai plus de poireau. Qu´est-ce que c´est ça? Cela, ce sont des bourgeons de benndoliv. Et ça, c´est quoi? C´est du coeur de palmiste, bien entendu. Qu´avez-vous de plus? Il me reste deux ou trois pommes de terre. Quel est le prix du coeur de palmiste? Cinq gourdes trois quarts. C´est très cher. Ce n´est pas cher, mon 68

Português Vendedora! Vendedora! Estou aqui senhora, bom dia senhora, o que a senhora deseja? Preciso de cenouras e de alhoporó. Eu tenho cenouras, mas não tenho mais alho-poró. Que é isso? Isso, são rebentos de benndoliv. E isso, o que é? É coração de palmito, com certeza. O que tem mais? Só restam duas ou três batatas. Qual é o preço do coração de palmito? Cinco gourdes e setenta e cinco centavos É muito caro. Não é caro, minha amiga.

Ou bay li pou senk goud? Non cheri, m´ba ou li pou senk pyas ak de gouden. A machè senk pyas eka se byen peye. Pran l´ non, pou n´ ka fè bon pratik.

amie. Vous me les laissez à cinq gourdes. Non, mon amie, je vous les laisse pour cinq gourdes et demie. Oh mon amie, cinq gourdes un quart, c´est bien payé. Prenez donc, pour que nous puissions faire des transactions.

O Senhor me faz por cinco gourdes. Não, minha amiga, faço por cinco gourdes e cinqüenta centavos. O meu amigo, cinco num quarto é bem justo. A senhora pode levá-los.

6) Consulta médica Creole Doktè bonjou. Bonjou. Eske ou santi ou mye depi kout telefòn yè swa a? Non doktè, m´pi mal. Eske ou te pran aspirin yo? Wi dòk. Eske ou gen maltèt toujou? Dòk, tèt mwen ap fann, wi. E fatig la, eske li sou ou toujou? Non mwen gen mwens fatig, wi Eske ou santi chalè? Doktè, m´swe kon pitit Bouki.

Francês Bonjour, docteur. Bonjour. Vous sentez-vous mieux depuis votre appel d´hier? Non docteur, cela a empiré. Aviez-vous pris les aspirines? Oui, docteur. Avez-vous toujours mal à la tête? Docteur, ma tête éclate.

Eske ou gen do fè mal? Kounye a, anplis do a, se bra mwen ak tout janm mwen k´ap sipòte doulè yo. Doktè, èske se posib? Dòk, m´ap mouri, se pa manti non.

Vous sentez-vous toujours fatiguée? Non, je me sens moins fatiguée. Avez-vous chaud? Docteur, je transpire beaucoup. Avez-vous mal au dos? Maintenant, outre mon dos ce sont mes bras et mes jambes qui me font mal. Docteur, estce possible? Docteur, je vais mourir, je ne vous mens pas.

Se pa anyen machè, se siman malarya, n´ap fè yon tès touswit. Ou pral wè se pa anyen ou genyen non. Nan de jou ou sou pye.

Ce n´est rien ma chère. C´estprobablement la malaria. Nous allons faire un ´´test´´ immédiatement. Vous allez voir que ce n´est rien. Dans 69

Português Bom dia doutor Bom dia. Você se sente melhor desde sua chamada de ontem? Não doutor. Você tomou as aspirinas? Sim, doutor. Você tem dor de cabeça sempre? Doutor, a minha cabeça está estourando. Você se sente cansada sempre? Não, me sinto um pouco cansada. Você sente calor? Doutor, eu transpiro muito. Suas costas doem? Agora, além das minhas costas, são meus braços e minhas pernas que estão doendo. Doutor, isso é possível? Doutor eu vou morrer, Minha cara, não é nada. É provavelmente o paludismo. Vamos fazer um exame imediatamente. A senhora vai ver que não é nada. Dentro de

deux jours vous êtes remise.

dois dias, a senhora estará curada.

7) Informações sobre a temperatura Creole Kijan tan an ye? Li fè bon. Li fé fre. Li frèt. Li fé cho. Li pral fè lapli Lapli ap tombe. L´ap vante. (van ap vante) Tan an maske. Tan an kalm. Syèl la ble. Tan an bèl.

Francês Quel temps fait-il? Il fait bon. Il fait frais. Il fait froid. Il fait chaud. Il va pleuvoir. Il pleut. Le vent souffle. /Il y a du vent. (Il fait du vent). Le temps est nuageux. Le temps est calme. le ciel est bleu. Il fait beau temps.

Português Como está tempo? Está bom tempo. Está fresco. Está frío. Está calor. Vai chover. Está chovendo. O vento está soprando. O tempo é nublado. O tempo é calmo. O céu é azul. Está bom tempo.

8) No táxi Creole

Francês

Português

Psit! taxi Kote ou prale? M´prale lekòl Tètilyen Wi, men ki bò ou prale? Sou Chanmas Monte non, m´ap rive pi devan, epi m´ap depoze w. Konbyen kous la chofè ?

Taxi Où allez-vous? Je vais à l´école Tertulien. Oui, mais où allez-vous? Au Champs de Mars Montez. Je vais un peu plus loin et je vous depose. Combien est la course, chauffeur? Le prix normal c´est 7 gourdes. Avez-vous de la monnaie dans dix gourdes? Pas de problème. Mais il me semble que vous n´êtes pas de Port-au-Prince? D´où venez-vous? Je viens du Sud. Mais dans quelle region du Sud? Je suis des Cayes. Depuis combien de temps vous avez quitté les Cayes?

Táxi! Onde é que você vai? Eu vou a escola Tertulien. Sim, mas onde é que você vai? Ao Champs de Mars. Entre no carro, eu vou um pouco mais longe e o deixo lá. Quanto custa a volta, motorista?

Kous nòmal la 7 goud. Eske ou gen monnen nan 10 goud? Pa gen pwoblèm. Men, gen lè ou pa moun Pòtoprens; Ki kote ou moun? M´se moun nan Sid. Men ki kote ou soti nan Sid la? M´se moun Okay. Depi konbyen jou ou sot Okay?

70

O preço normal é 7 gourdes. Você tem moeda de dez gourdes ? Não tem problema. Mas me parece que você não é de Port-au-Prince? De onde você vem? Eu venho do sul. Mas em que região do sul? Sou de Cayes. Desde quando você deixou os Cayes?

Se yè swa sèlman... E ki kote ou rete nan Pòtoprens lan? M´pa rete Pòtoprens, m´rete Delma 42. Ki bò kay ou ye, paske ou konnen m´rete Delma 42 tou? Wo! Monchè m´ka fè pratik avèk ou. Se domaj m´soti depi katrè dimaten. M´regrèt m´pap ka ofri w yon abònman. Men nou gen tan rive. Babay, na rancontre sou katye-a.

C´est hier soir seulement... Et où habitez-vous à Portau-Prince? Je n´habite pas Port-auPrince, mais à Delmas 42. Où se trouve votre Maison, parce que, savez-vous, j´habite Delms 42 aussi. O!, je pourrais m´abandonner à vous. C´est dommage, je laisse la maison à 4 heures du matin. Je regrette, je ne pourrai pas vous offrir um abonnement. On est déjà arrivé. Au revoir, on se rencontrera dans le quartier.

Ontem E onde você vive no Port-auPrince? Não vivo em Port-au-Prince, mas na Delmas 42. Onde fica a sua casa, porque, você sabe, moro no Delmas 42 também. Oh, Eu poderia ir com o senhor. É pena, deixo a minha casa às 4 horas da manhã. Eu lamento não poder ajudá-la. Já chegamos.

Adeus, a gente se encontrará no bairro.

9) No hotel Creole Bonjou, m´te fè yon rezèvasyon. Ki non ou epi ki nimewo rezèvasyon ou silvouplè? Mwen rele Chal Mondesten, nimewo rezèvasyon na se 102. OK. Ranpli fèy sila. Nimewo chanm ou se 226. Men kle a. Restoran na se anba adwat. Pisin nan se anba agòch.

Francês Bonjour, j´avais fait une réservation. Quel est votre nom et quel est votre numéro de réservation, je vous prie? Je m´appelle Charles Mondestin, mon numéro de réservation est 102. D´accord, remplissez cette feuille. Votre chambre sera le numéro 226. Voici la clef. Le restaurant est au rez-dechaussée, à droite, la piscine est au rez-dechaussée, à gauche.

Português Bom dia, eu fiz uma reserva. Qual é o seu nome e qual é o seu número de reserva, por favor? Me chamo Charles Mondestin, e o meu número de reserva é 102. Muito bem, preencha essa folha. O seu quarto será o número 226. Aqui está a chave. O restaurante está no térreo, à direita, a piscina está no térreo, à esquerda.

10) Na alfândega Creole Eske ou ka montre mwen fèy deklarasyon an silvouplè? Men li (men ni). Kisa oupote nan malèt sa

Francês Puis-je voir votre déclaration de douane, s´il vous plaît? Voici. Qu´est ce que vous apportez 71

Português Eu posso ver a sua declaração da alfândega, por favor? Aqui está. O que a senhora traz nessa

madanm ? M´gen rad mwen, ak afè pèsonèl mwen nan malèt la, misye. Eskè ou ka louvri l silvouplè ? Natirèlman. Men ni. Trè byen ou mèt fèmen li koulye a. Mèsi, misye.

dans cette mallette, madame ? J´apporte mes habits et mes objets personnels dans cette mallette, monsieur. Pouvez-vous l´ouvrir, s´il vous plaît ? Bien sûre. Voici. Très bien, vous pouvez la fermer maintenant. Bon séjour. Merci, monsieur.

mala? Trago as minhas roupas e os meus objetos pessoais, senhor. A senhora pode abri-la, por favor? Pois não. Aqui está. Muito bem, a senhora pode fechá-la agora. Boa estadia. Obrigado, senhor.

11) No restaurante Creole Gason, eske ou ka bonmwen yon meni silvouplè? Wi madanm. Men li. Banm yon vlè dlo, silvouplè. Eske ou pare pou kòmande madanm? Wi, mwen pare.M´ap pran zé fri bouwe ak sosis, yon vè ji zoranj ak yon tas kafe silvouplè?

Kijan dejene a te ye madanm? Dejene a se te koupe dwèt. M´ka gen resi a silvouplè? Mèsi anpil, m´ap pote nòt la pou ou. Ki kote sinema ki pi pre bò isit la ye? Gen youn nan kafou a, adwat, lè ou soti nan lotèl la.

Francês Garçon, puis-je avoir un menu s´il vous plaît? Oui, madame. En voici un. Puis-je avoir un verre d´eau, s´il vous plaît? Etes-vous prête à commander, madame? Oui, je suis prête. Je prendrai, des oeufs brouillés avec des saucisses, un verre de jus d´orange et une tasse de café, s´il vous plaît. Comment était le petit déjeûner, madame? Le petit déjeûner était délicieux. Puis-je avoir l´addition, s´il vous plaît? Merci beaucoup, madame, je vous apporte la note. Où se trouve le cinéma le plus proche d´ici? Il y en a un au coin, à droite, en quittant l´hôtel.

72

Português Garçom, eu posso ver um cardápio, por favor? Sim, senhora. Aqui está. Eu quero um copo de água, por favor? A senhora já deseja pedir? Sim, já escolhi. Quero ovos mexidos com salsichas, um copo de suco de laranja e uma xícara de café, por favor. Como foi o café-da-manhã, senhora? O café-da-manhã estava delicioso. A conta, por favor? Muito obrigado, vou trazer a conta. Onde fica o cinema mais próximo daqui? Tem um no canto, à direita, deixando o hotel.

12) No telefone Creole Alo Ednè! Bonsoir Marina, kouman ou ye. M´pa pi mal, mèsi. M´fèk jwenn yon travay secretè. M´kontan pou ou, machè. Kouman ou santi-w nan travay la? M´ap degaje m ladan l wi. Kouman patron an ye? Misye tchak anpil, men kòm m´se moun lòd ak disiplin m´pa gen okenn pwoblèm. Kouman patwon an rele. Li rele misye Derans Derans kòman? Li rele Derans Kolènwa. Ala yon non manman! Enben, bòn chans Marina. Kenbe pa lage. Mèsi monchè, bòn aprèmidi. Salye tout moun lakay. Avan ou ale, banmwen nimewo telefòn nan travay ou. Nimewo telefòn nan travay mwen se 512-3436. E ou menm, ki nimewo telefòn nan travay pa ou? Se 512-7890, men se yon nimewo ki na pàn depi nèf mwa.

Francês Allô Edner! Bonsoir Marina, comment vas-tu? Assez bien, merci. Je viens de trouver un travail comme secrétaire. Je suis heureux pour toi, ma chère. Il te plaît ce travail? Je fais de mon mieux. Comment est ton patron? Il est très difficile, mais comme je suis une personne ordonnée et disciplinée, je n´aurai aucun problèm. Comment s´appelle ton patron? Il s´appelle Deux-Rans. Derans comment? Il se nomme Deux-Rans Colère Noire. Quel nom, oh la la! Et bien, bonne chance Marina, tiens ferme. Merci, mon cher. Bonne après-midi; salue la maisonnée de ma part. Avant de nous séparer, donne-moi ton numéro de téléphone au travail. Le numéro de téléphone à mon travail c´est le 512-3436. Et toi, quel est le numéro à ton travail. Se 512-7890, mais c´est un numéro en panne depuis neuf mois.

73

Português Alô Edner! Boa tarde Marina, como você está? Muito bem, obrigado. Acabo arrumar um trabalho como secretária. Estou feliz por você, minha cara. Você está gostando desse trabalho? Faço meu melhor. Como é o seu patrão? Ele é difícil, mas como eu sou uma pessoa arrumada e disciplinada, eu não terei nenhum problema. Como se chama o seu patrão? Ele se chama Deux-Rans. Deux-Rans como? Ele se chama Deux-Rans Colère Noire. Que nome, heim. Boa sorte Marina. Obrigada, minha amiga. Boa tarde; cumprimente todos seus familiares por mim. Antes de separar-nos, dê-me o seu número de telefone no trabalho. O meu número de telefone no trabalho é o 512-3436. E você, qual é o número no seu trabalho? É 512-7890, mas é um número que está com problemas há nove meses.

13) No guichê do aeroporto. Creole Madanm, m´ta renmen achte yon tike ale retou Pou PòtoprensMonreyal-Pòtoprens, s´il vou plè. Tanpri, m´ta renmen plas fenèt.

A ki lè avyon na ap vole ? Avyon an ap kite a size diswa. A ki lè avyon an ap ateri Monreyal? L´ap rive a dize diswa tapan. Ki kote pou m al anrejistre bagay mwen yo epi ki pwa yo otorizepou yo? Ki kote pòt anbakman an ye silvouplè?

Francês Madame, je voudrais acheter um billet aller et retour Port-au-PrinceMontréal-Port-auPrince, s´il vous plaît. Je voudrais une place près d´une fenêtre. A quelle heure l´avion décollera-t-il? L´avion décollera à six heures du soir. A quelle heure l´avion atterira-t-il à Montréal? Il arrivera à dix heures précises du soir. Où puis-je enregistrer mes bagages et quel est le poids autorisé pour eux. Où est la porte de départ, s´il vous plaît?

74

Português Senhora, eu queria comprar uma passagem de ida e volta Port-au-Prince-Montréal-Portau-Prince; Por favor, eu quero me sentar perto de uma janela. A que horas o avião descolará? O avião descolará às seis horas. A que horas o avião aterrissará em Montréral? Chegará às dez horas em ponto da noite. Onde posso fazer o check-in das minhas bagagens e qual é o peso autorizado para elas. Onde fica a porta da partida.

30. FRASES IMPORTANTES PARA O USO DIÁRIO 1) Comandos usados na abordargem: Português Pare

Inglês Stop

Espanhol Deténgase

Creole Rete Ia

Não se mexa

Do not move

No se mueva

Pa bouje

Pa buyê

Mãos para cima

Hands up

Manos arriba

Mete men ou anlê

Metê main u anlê

Abaixe suas armas

Drop your weapons

baje sus armas

Mete zam ou atê

Mete zam u até

Vire-se

Turn around

Dése Ia vuelta

Vire kò ou

Vire co u

Vire adwat

Viré aduat

Vire agòch

Viré a goch Cuchê su vant u Marchê devan

No hable

kouche sou vant ou Marche Devan Pa pale

Vire para a direita Vire para a esquerda Deite-se de bruços

Turn right Turn left

Gire a Ia derecha Gire a Ia izquierda Tiéndase sobre su estómago

Pronúncia Retê lá

Não fale

Lie on your stomach Move/Walk forward No talking

Quem é o responsável?

Who is in charge?

Quién está a cargo?

ki moun ki responsab?

Qui mun qui responsab?

Vamos!

Let's go

Andando

an ale

an alê

Não resista

Do not resist

No se resista

Pa reziste

Pa rézistê

Nada acontecerá com você

Nothing will happen to you

Ande devagar

Move slowly

Renda-se

Surrender

Para frente

Avance

Nada le sucederá An-yen pap rive ou a usted Avance Maché dousman lentamente rendirse bay legen

75

Pa palê

Anyien pa rivê u Machê dusman bay léyen

2) Cortesia Português Somos brasileiros

Inglês We are brazilian

Espanhol Somos brasilenos

Creole Nou sé brezilyen

Baixe as mãos

Lower your hands

Baje ias manos Usted está a salvo No tenga miedo

Desan men ou

Desan maln u

Ou an sekirite

U an sécurité

Você está a salvo Não tenha medo Você Precisa...?

You are safe Don't be afraid Do you need ... ?

Necessita...?

Terminamos, permaneça aqui

We are done. stay here

Terminamos permanezca aqui

Vá... para dê-me.

Go to .. for give me ...

Onde está?

Where is .?

Para que lado?

What direction?

Vaya .. para déme ... Dónde está..? Quê direccion

Está longe?

Is it far?

Está lejos?

Há estrada para.,.?

Are there roads to .. ?

Há homens armados perto daqui?

Are there armed men near here?

De onde vieram? Onde eles foram? Onde vocé está ferido? Pode nos levar? Quantos?

Where did You see them? Where did they go? Where are you injured? Can you lead us to? How many? What types of weapons? We are here to help you

Hay caminos a .. ? Hay hombres armados cerca de aqui? Dónde los vieron? Donde se fueron? Dónde eslá herido? Nos puede dirigir a ... ? Cuántos? Qué armas? Estamos aqui para ayudarlos

Que armas? Estamos aqui para ajudá-los

76

Nou pa bezwen pé Ou bezwen .. ? Nou fini rete ia

Pronúncia Nusê brezillen

Nu pa besuen pèb

Un fini rêtê lá

Ale ... pou Ban mwen.

Qle pu

Ki kote .. ?

Qui cote?

Ki bò? Eske li iwen? Eske gen rout ki ?

Qui bò?

Eske gen moun ak za'm nan zon nan? Ki kote ou te we yo?

Ki kote ou blese ia? Eske ou ka mennen nou Konbyen?

Qui coté u té wé yo Qui cote yalé Qui coté u blésé lá U ka má nen un? Combien

Ki za'm?

Qui zam

Nau víni isit pou ede ou

Nu vini icí pu édê u

Ki kote yale?

Português

Inglês

Fiquem aqui

Stay here

Para trás

Move back

Forme uma fila

Form a line

Fale devagar

One by one ou One at a time Speak slowly

Repita

Say it again

Há um telefone perto?

Espanhol Quédese aquí

Creole

Pronúncia

Rete isit

Rêtê icí

Retroceda

Fé bak

Fé back

Forme una Fila

fé yon ran

Fé yan ran

Is there a telephone nearby?

Dígalo de nuevo Hay un teléfono cerca?

On sél moun alafwa pale dousman redi sa ankà Eske gen ou telefàn isi- ya?

Alô!

hello

Hola

Alo

Alo

Até mais

See you later

Nos vemos

Na wè

Na uè

Obrigado

Thanks

Gracias

Mèsi

Mêsi

Português A ajuda estará logo aqui

Inglês Help will be here soon

Espanhol La ayud estará pronta a aqui

Creole

Pronúncia

Yap vini édé tale

lap vini êdê talá

Tarde

Afternoon

Tarde

Apremidi

Apre-midl

Munições

Ammunition

minisyon

Minísíon

kamyon gad

Camion gad

jou

Ju

Um de cada vez

Uno a Ia Vez Hable lento

municiones Carro blindado Carro blindado para Armored personnel para transporte de tranporte de pessoal carrier(APC) personal Dia Day Día

On sei mun alafua Palé dusman Rédísa anko Éske gem u Têlêfon icí ya?

Leste

East

Este

Lês

Lés

Noite

Evening

noche

Asevé

Asué

Explosivo

Explosive

Explosivo

Eksplozif

Ecsplozíf

Comida

Food

Comida

Manje

Manjê

Bom

Good

Blen

Bon

Bón

Mal

Bad

Mal

Move

Môuvé

Quilometros

Kilometers

kllómeíros

Kilomêt

Kilomet

77

Português Lançamento de foguete

Inglês Rocket launcher

Espanhol Lanzamiento de cohete

Creole

Pronúncia

Abrigo

Shelter

Refugio

Franco atirador

Sniper

Tirador emboscado

Sul

South

Sur

Sid

Síd

Tanque

Tank

Tanque

Tank

Tanc

Caminhão Vila Povoado Água

Truck

kamyon

Camion

Village

Bouk

Buc

Water

Camión Aldea-pueblo Agua

Dlo

Dlô

Arma

Weapon

Arma

Zam

Za:m

Oeste

West

Oeste

Lwes

Luést

Sim

Yes

Si

Wi



Não

No

No

Non

Non

Espanhol Por1avor

Creole Tanpri

Pronúncia Tanpri

Oke

Oké

Oke, mêsi

Okê, mêsi

Lansgrenad

Lansgrênad

kay

Cay

Frantirê

Frantíré

3) Frases básicas e expressões Português Por favor

Inglês Please

Tudo bem

Ok

Muito bem, obrigado

Ok, Thank You

Correcto, conforme Bien, gracias

Sinto muito

Sorry

Lo siento

Regrét

Regrét

Desculpe

Excuse me

Discúlpeme

Eskizem

Exkiüzém

Tenha um bom dia

Have a nice day

Buen dia

Bom jounen

Bon junen

Buenos dias

Bonjou

Bon jur

Bom dia!

Good moming

Tchau

Good bye

Adiós

Babay

Babái

Grande

Big

Grande

Gro ou Gwo

Gro

Pequeno

Small

Pequeno

Piti

Pití

Certo

Right

Correcto

Rezon

Rezon

78

Português

Inglês

Errado

Wrong

Bom

Good

Mal, ruim

Bad

Negro

Espanhol Equivocado, íncorrecto Bueno, bien

Creole

Pronúncia

Antó

Antó

Bom

Bom

Mala, deficiente

Move

Movê

Black

Negro

Nwa

Nua

Azul

Blue

Azul

Ble

Blê

Verde

Green

Verde

Vèt

Vér

Vermelho

Red

Rojo

Rouj

Uuj

Branco

White

Blanco

Blan

blan

Amarelo

Yellow

Amarillo

Jòn

Jon

Menino, menina

Child

Nino, nina

Ti mouo

Timún

Família

Family

Familía

Fanmi

Fâmi

Parentes

Relatives

Parienles

Fanmi

Fémi

Português

Inglês

Espanhol

Creole

Pronúncia

Refugiado

Refugee

Refugiado

Refijye

réfiyié

Anro

Anrô

Anba

Onba

Arriba, para arriba, hacia arriba Abajo, para abajo, nada abajo

Para cima

Up

Para baixo

Down

Esquerda

Left

Izquierda

Agóch

Agóch

Direita

Right

Derecha

Adwat

Aduat

Aqui

Here

Aqui

Isit

Ali

There

AlIí

Laba

Em frente

Straight forward

Directo, recto

Devan dwat

isi Labá Devan, duá

Perto

Near

Cerca

Toupre

Tu-pré

Longe

Far

Lejos

Lwen

Luin

Base

Base

Base

Baz

Baz

79

Português Barracas, Quartel

Inglês Barracks

Espanhol Barracas, cuartal

Creole

Pronúncia

Kazén

kazén

Campament

Kan

Kan

Kay

Kai

Acampamento

Camp

Casa

House

Campo de aviação

Airfield

Campo de aviación

Teren avyasyon

T érain aviazion

Porto

Harbor

Puerto

Waf

uáf

Dirty road

Camino de tierra

Rout ante

Estrada asfaltada

Paved road

Camino pavimentado

Rout asfalte

Rut asfalté

Ponte

Bridge

Puente

Pon

Pon

Carro

Car

Auto

Machi'n

Machine

Avião

Plane

Avión

avyon

Avion

Barco

Ship

Buque

Bato

Batô

Estrada de terra

Casa

Rut anté

Português

Inglês

Espanhol

Creole

Reboque

Trailer

Remolque

Trele

Trelé

Gasolina

Gasoline

Gasolina

Gaz

Gáaz

Barraca

Tent

Tienda de campaña

Tant

Tont

Árvore

Tree

Árbol

Pye bwa

Pisoua

Vilarejo

Village

Bouk

Buk

Caminho

Path

Quadra

Square

Fronteira

Border

VíIla Senda, camino, pista, trayectonia Escuadra, Quadrado, plaza Frontera

Montanha

Mountain

Floresta

Forest

Vale

Valley

Chemen

Pronúncia

Chemen

Víiaj

Montaña Bosque, selva Valley

80

Frontyé

Frontié

Môn

Mon

Rakbwa

Rakbua

Vale

Valê

Português

Inglês

Espanhol

Creole

Pronúncia

Colina

Hill

Cerro, colina

Timon

Timon

Praia

Beach

Playa

Costa

Coast

Costa

Lakot

Lakosl

Lago

Lake

Lago

Lak

Lak

Sea

Mar

Lamê

La mer

Meadow

Pradera

Savan

Savan

Mar Campina

Plach

Rio

River

Rio

Rívye

Rfvíê

Rocha

Rock

Roca

Wóch

Róch

Dia

Day

Dia

Jou

Ju

Hora

Hour

Hora





Minuto

Minute

Minuto

Minit

Minit

Semana

Week

Semana

Semén

Semên

Agora

Now

Ahora

Tousuit

Tusuit

Português

Inglês

Espanhol

Creole

Pronuncia

Depois

Later

Después

Pita

Pitá

Segunda-feira

Monday

Lunes

Lendi

Undi

Terça-feira

Tuesday

Martes

Madi

Madí

Wednesday

Miércoles

Mêkredi

Mecredi

Jueves

Jedi

Yedí

Quartafeira Quintafeira

Thursday

Sexta-feira

Friday

Viernes

Vandredi

Sábado

Saturday

Sábado

Samdi

Samdí

Domingo

Sunday

Domingo

Dimanch

Dimanch

Ontem

Yesterday

Ayer





Hoje

Today

Hoy día

Jodía

Jodíá

Amanhã

Tomorrow

Mañana

Demen

81

Vandredi

Demen

.

4) Exército /armas Português Artilharia

Inglês Artillery

Espanhol Artillaria

Creole Atiyrí

Pronúncia Atiyérí

Granada

Granada

Granada

Grenad

Grénad

Lançadorde foguete

Rocket launcher

Lanzaderde cohete

Mina

Mine

Mina

Min

Min

Morteiro

Mortar

Mortero

kan-no môtye

Kanon Motie

Campo minado

Minefield

Campo de minas

Teren ak min

Téren ak min

Jeep

Jeep

Jeep

Djip

Jip

Canhão

Cannon

Cañon

Kan no

Kanon

Míssil

Missíle

Misil

Misll

Misií

Pistola

Pistol

Pistola

Fuzil

Rifle

Fusil

Revolvê Pistolé Fizi

Inglês

Espanhol

Creole

Português

Lans grénad

Revolvé Fiz!

Pronúncia

Fortaleza

Stronghold

Fortaleza

biskad

Comandante

Commander

Comandante

Kòmandan

Comandán

Inimigo

Enemy

Enemigo

Lenmi

Len mí

Amigo

Friend

Amigo

2anmi

2anmí

Oficial

Officer

Oficial

Ofisye

Ofisié

Soldado

Soldier

Soldado

Sólda

Soldá

Motorista

Driver

Conductor

Chofé

Cholé

Guarda

Guard

Guardia

Gad

Gad

Mecânico

Mechaníc

Mecâníco

Mekanisiyen

Mécanisien

Mensageiro

Messenger

Mensajero

Piloto

Pilot

Piloto

Misyonê Mesaje Avyatê

Misioná Mensajé Aviatê

82

5) Perguntas Português

Eu não falo

I don't speak..

(yo) no hablo.

Creole Francês Inglês

Creole French English

Creol Francês Inglés

Creole Geo meun Ia kí pale? Mwen pa pale Kreyól Fransê Anglé

Espanhol

Spanish

Espanol

Pan-yól

Qual é a sua profissão? Onde você serve?

What is your Job? Where do you serve?

Cuáí es su trabajo?

Ki lravay ou fé? ki kote ou sevi?

Português

Inglês

Espanhol

Creole

Pronúncia

Em que grupo você está?

Which group are you in?

En cuál grupo está?

Nan ki group ou ye?

Nan ki grup u yê?

Responda as perguntas!

Answer the questions!

Conteste Ias preguntas!

Repon'n kesyon yo!

Rêpon kesion yo

Qual é o seu nome? De onde você vem?

What's your Name? Where do you come from?

Cúal es su nombre? De dónde viene?

kôman ou rele? Moun ki bô ouye?

Você está Entendendo?

Do you understand?

Entiende?

Ou konpra-n?

U conpran?

Eu não estou entendendo.

I don't understand

No entiendo

Mwen pa konpra-n

muen pá conpran

Quantos, quantas?

How much/ many?

Repita! Onde está sua unidade?

Alguém fala..?

Inglês Does anyone speak .. ,?

Espanhol Alguien !labia .. ?

Dónde sirve?

Pronúncia Jan mun qui pale? m pa palé Creiól Francê Anglé Paniól Ki trava i u fé? Ki koté u sêv?

komán u rêlê? Mun ki bó u yé?

konbyen?

Conbién

Repeat it!

Cuánto (a) cuántos, cuántas? Repita!

Repete-li !

Rêpêtê li

Where is your unit?

Dónde está su unidad?

Kote rejimam ou?

Kotê rêyíma u?

83

Português

Inglês

Espanhol

Creole

Pronúncia

Venha aqui!

Come here!

Venga aquí

Vini isit!

Viní isít

Venha comigo

Come with me

Venga conmigo

Viniavêm

Viní avém

Leve-me

Take me

L1éveme

Siga nossas ordens

Follow our orders

Siga-me

Siga nuestras órdenes

Men-nen mwen Swiv lód nou ba ou

Suiv lód nu bá u

Follow me

Sígame

Suiv mwen

Suivé muen

Espere aqui

Wait here

Espere aquí

Tan-n isit

Tan n isít

Deixe-nos passar

Let us pass

Déjenos pasar

kite nou pase

quitê nu pasé

Entre na fila

Line up

Fórmese

Fê yon ran

Rápido

Hurry up

Dése prisa

Fê vit

Févít

Devagar

Slow down

Disminuya Ia velocidade

Ralanti

Ralantê

Creole

Pronúncia

Deplase

Dêplasé

Português

Inglês

Mexa-se

Move

Pare ou atiro

Stop or I will shoot

Alto o dispararé

Rete oubyen map tire

Rété ubien map tiré

Keep away

No se acerque manténgase a distancia

Rete Iwen pa avanse pipUs

Rêtê iuen pa avansé Pi plis

Deite-se

Stay where you are Lie down

Quédese donde está Tíêndase

Rete kote ou ye-a kouche

Rêtê kolê u lê a Cuche

Levante-se

Get up

Levántese

Leve

Lévé

Cuidado

Watch out

Cuidado

Fét atansion

Fél atansion

Abra

Open

Abra

Ouve

Uvé

Feche

Close Are you carrying a weapon?

Cierre

Femen Ou gen zam sou ou? Pa tire sou nou

Fêmê

Não se aproxime, mantenha distância Fique onde está

Você tem uma arma? Não atire

Don´t shoot us

Espanhol Muévase, desplácese

Mênêmuen

Lleva un arma? No nos dispare 84

U jenzam su u? Pa tirê su nu

Você está preso Não tenha medo Tudo bem, não há problema

Vou are a prisoner Don'l be frightened Ok, no problem

Está prisionero No tema Está bien, no hay problema

85

Ou seyor prízonye Ou pa bezwen pi

U sê yon prízoniê U pa bezuan pé

Dakó pa gen

Dácõ pa yen problem

Respostas dos exercícios: Exercício pág 15 1- Escreva em Creole as palavras abaixo: bagay la

A coisa

Sim

wi

Pouco, pequeno piti, li

Não

pa

Pessoa

moun

Página paj



la

Poder kapab, ka, kab

2- Escreva as frases abaixo usando a forma correta do verbo “dar” Dê-lhe Bay li Eles dão Ba li Ela dá

Li bay

Dê-lhes Ba yo Dê-nos Ban Nou 3 – Associe as palavras correspondentes abaixo: a) Pouco b) Página c) Alguém d) Poder e) A coisa f ) Nós g) Ela h) Sim i) Não j) Para

( e )Bagay la ( d ) Kapab ( f ) Nou ( h ) Wi ( b ) Paj ( i ) Pa ( g ) Li ( j ) Pou ( a ) Piti ( c) Yon poun

86

Exercício pág 28 Escreva em Creole as palavras abaixo: Começar

kòmanse

Vinte

ven

Ferir, machucar Blese

Igreja

legliz

Quinta- feira

mèkredi

O cachorro deles chen yo a

Loja

magazen

Homem

nonm

Minha casa

kay mwen

Comprar

achte

Traduza : O casa dele

kay li

O cachorro deles

chen yo a

Os cachorros dele

chen li yo

Meu cavalo grande

gwo chwal mwen ou gwo chwal pa mwen ou gwo chwal pa m’

É para ela, não para você li pou li, li pa pou li Exercício pág 34 1. Traduza as sentenças abaixo usando o comparativo: Ele digita melhor que Pierre. Li tape pi byen pase Pierre Você tem mais do que eu. Ou genyen plis pase mwen ou Ou genyen plis pase m’ Choveu mais hoje do que ontem. Li fé plis jodi a pase yè Michael é mais velho do que você Michael pi gran pase ou

87

Exercício da pag 54: 1. Transforme as frases abaixo para o tempo passado: Yo ale legliz Yo te ale leqliz Medam yo genyen bèl zoranj. Medam vo te qenven bél zorani. Li travay Li te travav Nou vini ak chawal nou yo Nou te vini ak chwal nou vo. 2. Reescreva as seguintes frases, colocando-as na forma negativa. Gason an vini jodi a Gason an pa vini iodi a Frè li va vini jedi Frè li pa’ p vini jedi Mwen ap pale Mwen pa’ p pale

88

Exercício pág 56 1 - Sublinhe as palavras que podem ser usadas na forma contrata nas seguintes sentenças: 1. Kay pa mwen gwo. 2. Yo pral vini demen. 3. Mwen vle wé kay pa li. 4. Nou achte li nan gwo magazen ano 5. Li pa ap ale lekàl jodi a men li va ale demen. 6. Mwen kapab fé li. 7. Yo va vini tan-zan-tan. 8. Nou va bati kay pa ou ansanm. 9. Li te vle dis zoranj men mwen pa te genyen dis. 10. Yo pa te kapab rale li. 2 - Reescreva as sentenças acima usando as palavras em forma contrata onde for necessário: 1. Kay pa m' qwo. 2. V'a vini demen. 3. M' vle we kay oa 1'. 4. N' achte I' nan qWO maoazen ano 5. Li p'ap ale lekàl iodi a men I'a ale demen. 6. M' ka fé 1'. 7. V'a vini tan-zan-tan. 8. N'a bati kay pa w' ansanm. 9. Li te vle dis zorani men m' pa t' oenyen dis. 10. Yo pa t' ka rale 1'.

3 – Transcreva as sentenças acima para o Português: 1. Minha casa é grande 2. Eles virão amanhã 3. Eu quero ir para sua casa 4. Nós compramos em uma loja grande 5. Ele não foi à escola hoje, mas irá amanhã. 6. Eu posso fazê-lo 7. Eles virão de tempo em tempo 8. Nós construiremos sua casa juntos. 9. Ele/ela queria 10 laranjas, mas eu não tinha 10. 10. Eles não poderam puxá-lo

89

BIBLIOGRAFIA: O conteúdo da gramática foi pesquisado e traduzido dos sites abaixo relecionados: http://www.cal.org/co/haiti/hcreole.html H

TU

UT

H

http://www.ebenezermissions.org/GrmBasics_nn4.html http://www.geocities.com/frenchcreoles/kreyol/ H

TU

UT

H

http://en.wikipedia.org/wiki/Haitian_Creole_language#See_also H

TU

UT

H

Nota: O conteúdo descrito neste manual relacionado às vogais, consoantes, numerais, artigos, advérbios, adjetivos, comparativos, é fruto das pesquisas dos intérpretes de Françes dos 4º, 5º e 6º contingentes do Batalhão Brasileiro de Força de Paz no Haiti. O áudio foi produzido através de um trabalho de colaboração da capitão Sâmara, intérprete de inglês do 7º Contingente, pelos intérpretes haitianos Emmanuel Joseph, Lafortune Jean Pierre, Michael Ferry Antonie J C e Wils Mathias Cherubin.

90

91
Manual de Creole -1ª Edição - 23 abr 08

Related documents

91 Pages • 17,833 Words • PDF • 2.2 MB

1 Pages • 286 Words • PDF • 76.5 KB

84 Pages • 19,348 Words • PDF • 4 MB

5 Pages • 1,702 Words • PDF • 433.6 KB

6 Pages • 1,147 Words • PDF • 1.7 MB

2 Pages • 540 Words • PDF • 113.8 KB

27 Pages • 10,110 Words • PDF • 7.6 MB

264 Pages • 74,465 Words • PDF • 4.5 MB

108 Pages • PDF • 20.2 MB

5 Pages • 2,920 Words • PDF • 100.2 KB

20 Pages • 609 Words • PDF • 938.5 KB